Năm lĩnh vực then chốt trong chiến lược 'phi Mỹ hóa' của Trung Quốc

Trung Quốc đang đẩy mạnh chiến lược tách dần khỏi ảnh hưởng Mỹ, xây dựng chuỗi cung ứng, công nghệ và tài chính độc lập nhằm định hình trật tự thế giới đa cực mới (trong ảnh: Tổng thống Mỹ Donald Trump, trái, và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình trong cuộc hội đàm tại Hàn Quốc ngày 30/10/2025). Ảnh: THX/TTXVN

Bình luận trên tạp chí Diplomat có trụ sở tại Tokyo, chuyên về khu vực châu Á - Thái Bình Dương mới đây, Giáo sư Wang Wen tại Viện Nghiên cứu Tài chính Trùng Dương và Đại học Nhân dân Trung Quốc, cho rằng trong bối cảnh Mỹ đang theo đuổi chính sách "giảm thiểu rủi ro" (de-risking) nhằm tái cấu trúc chuỗi cung ứng, Trung Quốc đã không còn giữ thái độ chờ đợi. Thay vào đó, Bắc Kinh đang chủ động vạch ra lộ trình riêng của mình, chuyển đổi từ sự phụ thuộc vào phương Tây sang trạng thái tự chủ và đa dạng hóa chiến lược.

Theo đó, những gì khởi đầu cách đây một thập kỷ như một cuộc thảo luận về "phi Mỹ hóa" đã trở thành một sự chuyển dịch ổn định, hướng tới tự lực và đa dạng hóa toàn cầu. Đây không phải là nỗ lực cắt đứt quan hệ hay tái diễn Chiến tranh Lạnh, mà là sự phản ánh nỗ lực rộng lớn hơn của Trung Quốc nhằm xác định lại con đường phát triển và giảm thiểu áp lực từ Mỹ. Kết quả của chiến lược này thể hiện rõ nét trên 5 lĩnh vực then chốt.

Thứ nhất, về thương mại: Đa dạng hóa để giảm thiểu rủi ro. Việc tái cân bằng thương mại của Trung Quốc mang tính thực dụng và chiến lược. Trước những thách thức từ thuế quan và chủ nghĩa bảo hộ của Washington, Bắc Kinh đã tích cực xây dựng các tuyến thương mại mới, mở rộng quan hệ đối tác qua châu Á, châu Âu và khu vực Nam bán cầu.

Sự chuyển dịch này được thể hiện rõ qua các con số: Năm 2018, Mỹ chiếm 19,3% tổng kim ngạch ngoại thương của Trung Quốc. Tuy nhiên, đến 8 tháng đầu năm 2025, tỷ lệ này đã giảm xuống chỉ còn 9,2%, ngay cả khi tổng kim ngạch thương mại của Trung Quốc tăng trưởng tới 45%. Điều này cho thấy Trung Quốc đang giao thương nhiều hơn với thế giới, nhưng không còn phụ thuộc quá mức vào thị trường Mỹ.

Hoạt động xuất nhập khẩu các mặt hàng chiến lược cũng chuyển dịch mạnh mẽ. Nhập khẩu đậu nành từ Mỹ đã giảm xuống còn 22%, trong khi Brazil đã trở thành nguồn cung chính, chiếm 68% tổng lượng đậu nành nhập khẩu. Tương tự, xuất khẩu hàng công nghệ cao sang Mỹ giảm xuống còn 28% tổng kim ngạch xuất khẩu công nghệ của Trung Quốc, trong khi doanh số bán thiết bị cao cấp cho các quốc gia thành viên Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) đã tăng vọt lên 41%. Đây được xem là phiên bản "giảm thiểu rủi ro" của chính Trung Quốc.

Thứ hai, về công nghệ: Từ "kẻ theo sau thành đối thủ cạnh tranh". Nếu các lệnh trừng phạt và kiểm soát xuất khẩu của Mỹ nhằm làm chậm bước tiến của Trung Quốc, thì kết quả dường như ngược lại. Kể từ năm 2018, việc Mỹ đưa hơn 1.700 thực thể Trung Quốc vào danh sách đen đã kích hoạt một làn sóng đổi mới do nhà nước dẫn dắt, thúc đẩy một cuộc đua xây dựng các giải pháp thay thế nội địa.

Trung Quốc hiện nắm giữ 42% bằng sáng chế thiết yếu cho tiêu chuẩn 5G toàn cầu. Đến tháng 9/2025, dự kiến nước này sẽ vận hành hơn 4,6 triệu trạm gốc 5G, chiếm khoảng 60% tổng số trạm 5G trên toàn thế giới. Quy mô triển khai này là nền tảng cho sự phát triển của các ngành công nghiệp mới như Internet công nghiệp và Internet cho phương tiện giao thông.

Trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo (AI), Trung Quốc chiếm 61,5% bằng sáng chế AI tạo sinh toàn cầu. Chi tiêu cho nghiên cứu và phát triển (R&D) của quốc gia này đạt 2,55% GDP vào năm 2024, trong đó nghiên cứu cơ bản tăng lên 6,8%. Xu hướng độc lập về công nghệ cũng thể hiện qua việc Tập đoàn Sản xuất Bán dẫn Quốc tế (SMIC) đã phát triển chip Kirin 9000S mà không cần công cụ cao cấp từ công ty ASML của Hà Lan.

Trung Quốc cũng đã ghi nhận nhiều cột mốc quan trọng khác: mạng lưới vệ tinh Bắc Đẩu phục vụ hơn 200 quốc gia, máy bay phản lực C919 đã đi vào hoạt động thương mại, tàu lặn Fendouzhe đạt độ sâu 10.000 mét, và tàu thăm dò Chang'e 6 mang mẫu vật về từ vùng tối của Mặt Trăng.

Thứ ba, về tài chính: Xây dựng hệ thống đa tiền tệ. Trung Quốc đang tìm cách giảm sự phụ thuộc vào đồng đô la Mỹ, một công cụ có thể bị Washington sử dụng thông qua các lệnh trừng phạt SWIFT và đóng băng tài sản. Phản ứng của Bắc Kinh là xây dựng một mạng lưới tài chính toàn cầu kiên cường hơn thông qua việc quốc tế hóa nhân dân tệ (RMB).

Hệ thống Thanh toán Liên ngân hàng Xuyên biên giới của Trung Quốc (CIPS) hiện hỗ trợ giao dịch tại 185 quốc gia. Giao dịch khí tự nhiên hóa lỏng và đậu nành bằng RMB tại Sàn Giao dịch Thượng Hải đang gia tăng, và Trung Quốc đã ký kết các thỏa thuận thanh toán bằng đồng nội tệ với hơn 40 quốc gia.

Đến năm 2023, thanh toán xuyên biên giới bằng nhân dân tệ đã đạt 52 nghìn tỷ RMB, chiếm 58% tổng lưu lượng giao dịch xuyên biên giới bằng nhiều loại tiền tệ - một cột mốc lịch sử vượt qua đồng đô la Mỹ xét về các chỉ số tương đương. Đặc biệt, trong thương mại Trung Quốc và Nga, hơn 95% giao dịch được thanh toán bằng nội tệ. Mục tiêu không phải là thay thế hoàn toàn đồng USD, mà là tạo ra một hệ thống được bổ sung bằng các loại tiền tệ khác, tăng cường an ninh tài chính quốc gia.

Thứ tư, về tư tưởng và quản trị: Mô hình Trung Quốc. Trung Quốc đang dần từ bỏ quan điểm rằng mô hình phương Tây là con đường duy nhất dẫn đến phát triển. Nước này đang quảng bá hệ thống quản trị của mình như một ví dụ về “nền dân chủ toàn diện của nhân dân” và thúc đẩy một mô hình phát triển thay thế.

Trong nước, Trung Quốc đã giúp hơn 100 triệu người thoát khỏi cảnh nghèo đói cùng cực trong thập kỷ qua, đạt được các Mục tiêu Phát triển Bền vững của Liên hợp quốc sớm hơn 10 năm so với kế hoạch. Trên trường quốc tế, Trung Quốc ủng hộ chủ nghĩa đa phương, thể hiện qua việc nhóm BRICS mở rộng từ 5 lên 15 quốc gia, Tổ chức Hợp tác Thượng Hải bao gồm các quốc gia đại diện cho 40% dân số toàn cầu, và hơn 150 quốc gia tham gia Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI). Thông qua các cơ chế này, Trung Quốc đang chuyển từ quốc gia chịu sự chi phối sang quốc gia tích cực định hình các cấu trúc quản trị mới.

Thứ năm, về giáo dục: Chấm dứt chảy máu chất xám. Để giảm sự phụ thuộc vào các trường đại học Mỹ và bồi dưỡng nhân tài nội địa, Trung Quốc đang tái cấu trúc hệ thống giáo dục đại học. Quốc gia này đã khởi động Kế hoạch Tăng cường Nền tảng, tuyển sinh 180.000 sinh viên trong vòng 5 năm trong các lĩnh vực chiến lược như chất bán dẫn và khoa học hạt nhân.

Nỗ lực này đã đảo ngược xu hướng chảy máu chất xám trước đây: Đến năm 2024, 92% sinh viên tốt nghiệp đã lựa chọn ở lại Trung Quốc. Số lượng công dân Trung Quốc du học tại Mỹ đã giảm từ mức đỉnh điểm là 400.000 xuống dưới 200.000, trong khi Trung Quốc đã tiếp nhận 520.000 sinh viên nước ngoài. Quốc gia này cũng không còn sử dụng Chỉ số trích dẫn khoa học làm thước đo duy nhất để đánh giá nghiên cứu, thay vào đó nhấn mạnh vào sự đổi mới và tác động thực tế.

Giáo sư Wang Wen kết luận, trên mọi phương diện từ thương mại, công nghệ, tài chính, tư tưởng đến giáo dục, Trung Quốc đang xây dựng năng lực để hội nhập thế giới theo cách riêng của mình. "Phi Mỹ hóa" là một sự điều chỉnh chiến lược nhằm tạo ra một Trung Quốc độc lập, kiên cường, có khả năng tham gia hợp tác toàn cầu với sự bình đẳng hơn. Sự chuyển dịch này là một phần của quá trình rộng lớn hơn, chuyển từ hệ thống đơn cực do Mỹ thống trị sang một trật tự toàn cầu đa cực hơn, cân bằng hơn. Mục tiêu của Trung Quốc không phải là đối đầu, mà là tự chủ chiến lược và thúc đẩy một mô hình phát triển thay thế, phù hợp với kinh nghiệm của mình.

Vũ Thanh/Báo Tin tức và Dân tộc