Nét đẹp Tết gọi hồn trâu và rửa cày bừa của người Tày, Nùng

Đây thực chất là lễ tạ ơn trâu, bò vất vả cày bừa quanh năm và “Rào Thây phưa” (rửa cày bừa), tạ ơn các loại nông cụ. Từ xa xưa khi khoa học kỹ thuật chưa phát triển, người nông dân thực hiện mọi quy trình sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp tất cả đều dựa vào kho tàng tri thức dân gian được trao truyền từ đời trước cho đời sau, có chọn lọc tích lũy và phát triển theo phép loại trừ, những kinh nghiệm hay phù hợp được lưu giữ, những kinh nghiệm nào không còn phù hợp thì được loại bỏ ngẫu nhiên.

Trước đây người Tày, Nùng chỉ cấy lúa một vụ trong năm vào tháng Tư và tháng Năm hằng năm, cày bừa chỉ dựa vào sức con trâu, bò. Theo tâm thức dân gian của người Tày, Nùng, con trâu, bò đồng hành cùng người nông dân cày bừa quanh năm vất vả, tạo ra hạt ngô, hạt thóc và các loại nông sản nuôi sống con người, con trâu, bò cũng có hồn vía như con người. Nghi lễ gọi hồn vía cho trâu của người Tày, Nùng không biết được hình thành từ bao giờ, chưa xác định được. Xong, nghi lễ này được thực hiện bởi câu chuyện truyền thuyết rằng: Vào một năm nọ đang vụ cày cấy bận rộn, năm ấy mưa không thuận gió không hòa, không biết vì lý do gì mà đúng ngày 6 tháng 6 đàn trâu đang cày bừa dưới ruộng mà tự nhiên lăn dùng ngã quỵ hàng loạt dưới trời nắng gay gắt. Giải thích cho hiện tượng lạ này người dân cho rằng vì khí hậu khắc nghiệt, lao động cực nhọc khiến cho đàn trâu hồn siêu phạch lạc (khoăn ni đi phó), sau đó người dân phải sắm lễ vật để gọi hồn vía cho trâu, để đàn trâu khỏe mạnh trở lại. Vì vậy, các bậc tiền nhân của người Tày, Nùng đã chọn ngày mùng 6 tháng 6 nông lịch hằng năm làm ngày đặc biệt dành riêng cho trâu, bò, cùng với nghi lễ Roọng khoăn vài và rửa cày bừa.

Ngày 6 tháng 6, trâu, bò đều được nghỉ ngơi, chăm sóc tốt hơn so những ngày bình thường khác, mọi hoạt động đồng áng của con người cũng được nghỉ ngơi trong ngày này. Trong nghi lễ Roọng khoăn vài và rửa cày bừa của người Tày, Nùng có nhiều phần việc cụ thể. Đầu tiên là các nghi lễ gắn với tâm linh, nghi lễ cúng gia tiên, cúng Thần nông, thần bảo vệ gia súc, các đồ lễ vật đều được chuẩn bị từ nhiều ngày trước, đúng ngày 6 tháng 6, nhà nhà, bản bản đều dậy từ sáng sớm để chuẩn bị sắp lễ cho việc dâng cúng. Việc đầu tiên phải làm là gia chủ dọn dẹp chuồng trâu cho sạch sẽ, cắt giấy hồng điều (giấy đỏ) dán lên các cột chuồng trâu, dán lên sừng trâu, với ý nghĩa xua đuổi tà ma và cầu mọi điều may mắn. Lễ vật để dâng cúng gồm thịt vịt, Pẻng toóc coóc vài, bún là các lễ vật chủ đạo cùng vàng mã, rượu, các loại quả trong vườn nhà, “Pẻng toóc coóc vài” được gói bằng lá dong, nhân đỗ xanh và thịt lợn, nguyên liệu thì giống như bánh chưng của người Kinh, chỉ khác ở cách gói, bánh này được gói có hình dáng cong cong như chiếc sừng trâu trông rất ngộ nghĩnh, loại bánh này hiện nay đã bị mai một thất truyền, những người lớn tuổi biết gói loại bánh này đã không còn, thay vào đó người ta gói ít bánh chưng, ít bánh coóc mò cho đủ thủ tục. Sáng ngày 6 tháng 6, gia chủ sắp đồ lễ, căn đúng giờ thìn lễ dâng lên bàn thờ tổ tiên làm lễ cúng với bài khấn như sau: So lộc vằn nèn mò, nèn vài (mùng 6 ngày tết trâu, tết bò)/Lục lan mì pết po tẳng thưng (con cháu có vịt đực dâng đến)/mì coóc vài kho khẩu pỳ pết (có bánh sừng trâu gạo nếp thơm)/pủn hom khao khẩu sáy mạy (có bún trắng thơm gạo Sjáy mạy)/lày lạy mác tềnh cáng chang sluôn (các loại quả trĩu cây trong vườn)/Pú trỏ, pú chông kin hẩu van pác (ông bà tổ tiên ăn cho ngon)/lụm au vài thẩu dú tâừ lảng (rồi bảo vệ trâu mộng dưới sàn)/lụm au vài nó dú nả cai (rồi bảo vệ trâu nghé dưới sân)/Bấu hâử tua thếp chòn khảu su (không cho con ve chui lỗ tai)/bấu hâử tua tặc chắp ngem kha (không cho con vắt bám kẽ chân)/Tẹp hâử mèng lài bấu chắp đăng (đuổi không cho con muỗi đốt mũi)/tẹp hâử mèng phừn bấu chắp pác (đuổi không cho con ruồi đậu mép)/Húi phấu vài tâử lảng dú hảo (cầu đàn trâu dưới sàn khỏe mạnh)/Húi phấu vài tềnh khau đây poom (cầu đàn trâu ngoài rừng bình an).

Ngày mùa. Ảnh: Thế Vĩnh

Làm lễ cúng tổ tiên trong nhà xong, gia chủ chuyển mâm đồ lễ ra ngoài sàn làm lễ cúng thần nông, thần bảo vệ gia súc. Khi đã hoàn tất việc cúng lễ, gia chủ dắt lùa trâu, vác cày bừa ra sông hoặc suối để tắm cho trâu và rửa cày bừa sạch sẽ. Trước bữa cơm trưa, nhà nhà cho trâu ăn trước người, người ta bón cho trâu ăn các loại bánh, bún và một chút rượu cùng câu hát mời trâu ăn như sau: So sốc bươn sốc ngám khảm mà (ngày 6 tháng 6 vừa sang tới)/Cẩu khoăn vài dú lủng le mà (Chín hồn trâu ở thung sâu thì về)/Cẩu khoăn vài tềnh kéo lẻ tẻo (Chín hồn trâu ở trên đèo quay lại)/Sí khoăn mà chắp khảu sí kha (Bốn hồn về bám vào bốn chân)/Sloong khoăn mà chắp khảu sloong coóc (Hai hồn về nhập vào hai sừng)/Sloong khoăn mà chắp khảu sloong su (Hai hồn về nhập vào hai tai)/Khoăn thang chỏt mà chắp khảu thang (hồn cuối cùng về nhập vào đuôi)/Mà đo mà poọm cẩu tua khoăn (Về dủ cả chín hồn trâu nhé)/Mà dá le kin ngài vạ rườn lảng (Về rồi thì ăn trưa tại nhà)/Pài hăm koi kin nhả vài nớ (Chiều sang hãy ăn cỏ trâu nhé).

Xong mọi thủ tục cho trâu, mọi nhà quây quần bên mâm cỗ “So lộc”. Ngày lễ Khoăn vài còn được coi là ngày hội của trẻ thơ, chúng háo hức làm nhiệm vụ chăn trâu, bò. Trước khi thả trâu, bò ra đồng, trẻ con được người lớn chuẩn bị cho cơm nắm, đôi đùi vịt to béo, vài chiếc bánh coóc mò, khi đến bãi chăn thả, nhóm trẻ góp phần ăn chung. Trong khi từng đàn trâu, bò mải mê gặm cỏ, lũ trẻ nô đùa, cùng nhau tắm mát dưới dòng sông, suối. Ngày “Khoăn vài” trâu, bò được thả rất sớm và về chuồng muộn hơn thường lệ, ngày này kiêng kị không mắng chửi, đánh đập trâu, bò..., không sửa chữa chuồng trâu, chuồng bò, không sửa cày sửa bừa…

Nghi lễ Roọng khoăn vài (gọi hồn cho trâu) và rửa cày bừa của người Tày, Nùng vùng đông bắc là nét đẹp văn hóa truyền thống, là phong tục nhân văn cần được gìn giữ và phát huy.

Hoàng Thị Nhuận