Ngân hàng 'toát mồ hôi' khi hộ kinh doanh nhận tiền mặt để 'né thuế'

Từ giữa năm 2025, tại các thành phố lớn như Hà Nội và TP.HCM, không khó để bắt gặp những cửa hàng treo biển “chỉ nhận tiền mặt” hoặc yêu cầu khách hàng không ghi nội dung khi chuyển khoản.

Một số hộ kinh doanh còn chia nhỏ dòng tiền vào nhiều tài khoản, hoặc áp dụng các mẹo như chuyển khoản dưới dạng “chuyển nhầm” nhằm che giấu doanh thu thực tế.

Theo đánh giá từ các chuyên gia phân tích tại Công ty Chứng khoán Sài Gòn – Hà Nội (SHS), đây là biểu hiện rõ ràng của một nền "kinh tế tiền mặt trong bóng tối" (shadow-cash economy), nơi các giao dịch ngày càng rời xa hệ thống tài chính chính thức.

Hành vi này không chỉ gây bất tiện cho người tiêu dùng khi họ khó thực hiện thanh toán qua ứng dụng hoặc thẻ, mà còn làm suy yếu các nỗ lực thúc đẩy thanh toán không tiền mặt, vốn là một trong các mục tiêu trọng tâm của chính sách tài chính quốc gia.

Cơ quan thuế đã nhiều lần khẳng định rằng mọi khoản thu, dù là tiền mặt hay chuyển khoản, đều phải kê khai, với các mức phạt nghiêm khắc đối với hành vi cố tình giấu doanh thu.

Tuy nhiên, tâm lý lo sợ bị truy thu thuế vẫn khiến không ít hộ kinh doanh tìm cách lách luật, tạo ra một vòng xoáy né tránh ngày càng khó kiểm soát.

Gia tăng áp lực lên hệ thống ngân hàng

Xu hướng né tránh chuyển khoản đang tạo áp lực lớn cho hệ thống ngân hàng, đặc biệt là đối với lượng tiền gửi không kỳ hạn (CASA)

Báo cáo từ SHS cho thấy, trong quý I/2025, tỷ lệ CASA đã giảm tại 21/27 ngân hàng lớn, một phần do người dân và hộ kinh doanh rút tiền mặt để tránh bị giám sát dòng tiền.

CASA là nguồn vốn giá rẻ, giúp các ngân hàng tiết giảm chi phí và duy trì mức lãi suất cho vay cạnh tranh. Khi tỷ lệ này suy giảm, các ngân hàng buộc phải chuyển sang huy động từ tiền gửi có kỳ hạn với lãi suất cao hơn, hoặc vay vốn trên thị trường liên ngân hàng, làm gia tăng chi phí vốn.

Trước thực trạng đó, nhiều ngân hàng đã phải điều chỉnh chiến lược, từ tăng cường khuyến mãi, giảm phí giao dịch, đến tung ra các sản phẩm tài chính mới nhằm hút dòng tiền trở lại. Tuy nhiên, hiệu quả của các biện pháp này vẫn chưa thực sự rõ nét.

Không dừng lại ở đó, sự sụt giảm CASA còn làm giảm khả năng cung ứng tín dụng với chi phí thấp, ảnh hưởng trực tiếp đến nhóm đối tượng vốn phụ thuộc nhiều vào nguồn vốn vay ngân hàng như các doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Nếu tình trạng này tiếp tục kéo dài, hệ thống ngân hàng có thể sẽ phải đối mặt với áp lực thanh khoản ngày càng lớn, đe dọa đến sự ổn định tài chính tổng thể.

Ngoài hệ thống ngân hàng, việc dòng tiền ngày càng thiên về tiền mặt cũng khiến chu trình vận hành của nền kinh tế bị gián đoạn.

Khi tiền được rút ra khỏi tài khoản và nằm yên dưới dạng tiền mặt, nó sẽ không tham gia vào các chu trình tín dụng, đầu tư hoặc tiêu dùng.

Theo SHS, điều này làm giảm hệ số nhân tiền tệ, khiến tốc độ tăng trưởng của cung tiền M2 chậm lại.

Hệ quả là chính sách tiền tệ sẽ mất đi một phần hiệu quả, dẫn đến hiện tượng "decoupling effect", tức là các biện pháp kích thích kinh tế không còn tạo ra tác động mạnh đến hành vi thực tế.

Ví dụ, việc giảm lãi suất có thể không đủ để khuyến khích đầu tư nếu dòng tiền không lưu thông qua hệ thống ngân hàng.

Xu hướng né thuế cũng đang làm gia tăng quy mô của nền kinh tế phi chính thức, khi các hộ kinh doanh thu hẹp quy mô hoặc chuyển sang hoạt động ngầm để tránh bị kiểm soát.

Điều này khiến ngân sách nhà nước bị thất thu, đồng thời các nỗ lực hiện đại hóa tài chính như phát triển thanh toán không tiền mặt hay số hóa giao dịch cũng bị ảnh hưởng nghiêm trọng.

Niềm tin vào hệ thống thuế cũng bị bào mòn khi nhiều hộ kinh doanh cảm thấy bị quản lý quá chặt chẽ mà không nhận được sự hỗ trợ cần thiết để thích nghi với những thay đổi.

Về dài hạn, “kinh tế tiền mặt trong bóng tối” có thể tạo ra nhiều rủi ro nghiêm trọng cho toàn bộ nền kinh tế. Trước hết, việc vòng quay tiền yếu đi sẽ làm giảm khả năng cung ứng tín dụng, từ đó kìm hãm hai động lực quan trọng cho tăng trưởng GDP là tiêu dùng và đầu tư.

Nếu dòng vốn không thể đến được với các doanh nghiệp đang cần vay để sản xuất và mở rộng kinh doanh, tốc độ tăng trưởng kinh tế có thể bị ảnh hưởng đáng kể, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam đang nỗ lực phục hồi sau các biến động kinh tế toàn cầu.

Bên cạnh đó, khi các hộ kinh doanh rút vào hoạt động phi chính thức, vai trò của họ như những “vườn ươm” cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa tương lai cũng bị đe dọa.

Theo phân tích của SHS, khu vực kinh doanh cá thể đóng góp quan trọng vào sự phát triển của doanh nghiệp tư nhân. Tuy nhiên, nếu họ thu hẹp quy mô hoặc chuyển sang giao dịch ngầm, tiềm năng đóng góp dài hạn này sẽ bị suy giảm.

Cuối cùng, sự suy giảm niềm tin vào hệ thống tài chính có thể làm chậm tiến trình số hóa, khiến Việt Nam bị tụt hậu so với các quốc gia khác trong khu vực về mức độ hiện đại hóa tài chính.

Nếu không được kiểm soát, xu hướng này còn làm suy yếu tính công bằng và minh bạch của thể chế thuế, tạo ra một vòng xoáy tiêu cực rất khó đảo ngược.

Lộ trình chuyển đổi mềm dẻo và có hỗ trợ

Để giảm thiểu những hệ lụy kể trên, các chuyên gia tại SHS khuyến nghị một lộ trình chuyển đổi mang tính "mềm dẻo và có hỗ trợ".

Trước tiên, cần xây dựng một hệ thống hỗ trợ kỹ thuật toàn diện cho các hộ kinh doanh, bao gồm tổ tư vấn tại địa phương, tổng đài hướng dẫn và các khóa tập huấn về hóa đơn điện tử cũng như kế toán cơ bản.

Báo cáo nhấn mạnh rằng các hộ kinh doanh, đặc biệt là những người lớn tuổi, cần được "cầm tay chỉ việc" để làm quen với cơ chế mới.

Song song đó, chính sách cần giảm gánh nặng tài chính ban đầu cho hộ kinh doanh bằng cách miễn phí phần mềm hóa đơn, hỗ trợ thiết bị đầu cuối hoặc trợ giá chữ ký số. Những biện pháp tuy nhỏ nhưng có thể tạo ra tác động lớn, thúc đẩy các hộ kinh doanh tham gia hệ thống chính thức.

Cuối cùng, cải cách thuế cần gắn liền với chiến lược tài chính toàn diện, chẳng hạn như mở rộng dịch vụ ngân hàng số và cung cấp các giải pháp tài chính vi mô.

Khi các hộ kinh doanh nhận thấy việc tuân thủ thuế mang lại lợi ích thiết thực, chẳng hạn dễ tiếp cận tín dụng hoặc mở rộng thị trường, họ sẽ chủ động hợp tác thay vì tìm cách né tránh.

Một lộ trình từng bước, kết hợp giữa quản lý chặt chẽ và hỗ trợ hiệu quả, sẽ giúp đạt được mục tiêu kép: vừa thu đúng, thu đủ cho ngân sách, vừa nuôi dưỡng khu vực kinh doanh cá thể phát triển theo hướng bền vững.

Theo quy định tại Thông tư 40/2021, từ ngày 1/6/2025, các hộ kinh doanh có doanh thu trên 1 tỷ đồng mỗi năm bắt buộc phải sử dụng hóa đơn điện tử kết nối với cơ quan thuế.

Đến ngày 1/1/2026, thuế khoán sẽ bị xóa bỏ hoàn toàn, buộc mọi hộ kinh doanh kê khai thuế theo doanh thu thực tế, tương tự như các doanh nghiệp.

Mục tiêu đặt ra là tăng tính minh bạch và hạn chế thất thu ngân sách, nhưng thực tế cho thấy vẫn còn nhiều thách thức. Các hộ kinh doanh nhỏ, đặc biệt trong lĩnh vực ăn uống, lo ngại về chi phí tuân thủ như mua thiết bị, phần mềm hoặc chữ ký số – những khoản có thể tiêu tốn vài triệu đồng mỗi năm.

Nguy cơ bị phạt vì những sai sót kỹ thuật, chẳng hạn điền thiếu thông tin hóa đơn, cũng khiến họ e dè. Trong khi đó, cơ quan thuế lại phải đối mặt với bài toán khó là làm sao quản lý được hàng triệu hộ kinh doanh trong khi nguồn lực còn hạn chế.

Nếu không có hạ tầng công nghệ vững chắc và đội ngũ hỗ trợ kịp thời, chính sách này có nguy cơ bị thực hiện một cách hình thức, khó đạt được hiệu quả như kỳ vọng.

Dũng Phạm