Ngày Độc lập qua những trang báo lịch sử

“Chứng nhân” đặc biệt

Những tờ báo như Đông Phát, Cứu quốc, Trung Bắc Chủ nhật... không chỉ là tài liệu lịch sử vô giá mà còn là những “chứng nhân” đặc biệt, giúp chúng ta hôm nay có thể “nhìn thấy”, cảm nhận niềm hân hoan, không khí trang nghiêm trong ngày khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Con chữ, hình ảnh đã mờ nhưng vẫn sáng rõ tinh thần của cả một thời đại…

Trong bối cảnh chưa có truyền thanh, truyền hình, thông tin về một sự kiện trọng đại quốc gia là thách thức lớn. Thế nhưng có tờ báo đã làm được điều kỳ diệu. Đó chính là tờ Đông Phát, số 6107 gồm hai trang, kích thước 52x33cm, chữ in lito, phát hành đúng vào ngày 2/9/1945 (hiện lưu trữ tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia).

Người xem thấy thông tin từ khâu chuẩn bị đến nội dung, diễn biến của Lễ Độc lập 2/9. Báo do ông Ngô Văn Phú, một chủ đồn điền ở Thái Bình làm chủ nhiệm, ông Hoàng Hữu Huy làm chủ bút, ban đầu báo có tên là Đông Pháp, nhưng khi Nhật đảo chính Pháp ở Việt Nam (9/3/1945), tờ báo đổi tên là Đông Phát.

Ngay trên trang nhất số 6107, dưới tiêu đề in đậm VIỆT NAM ĐỘC LẬP MUÔN NĂM là lời kêu gọi: “2 giờ chiều hôm nay toàn thể dân chúng phải tới dự “Ngày Độc lập”. Đây không chỉ là thông báo mà còn là lời hiệu triệu, khẳng định việc tham dự là “làm tròn phận sự một công dân Việt Nam”, để “tỏ rõ tinh thần tranh đấu của chúng ta trong sự đoàn kết, trật tự và kiên quyết”.

Tờ Đông Phát, số 6107 phát hành đúng ngày 2/9/1945. Nguồn: Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Cũng trên trang nhất, tờ báo dành vị trí đầu trang đăng lời “Thề Độc lập” của Chính phủ Cách mạng lâm thời Việt Nam Dân chủ cộng hòa trước quốc dân: “Sẽ kiên quyết lãnh đạo toàn dân giữ vững nền độc lập cho Tổ quốc và thực hiện bản chương trình của Việt Minh, đặng mang lại tự do hạnh phúc cho dân tộc. Trong lúc giữ nền độc lập, chúng tôi quyết vượt mọi khó khăn, nguy hiểm, dù phải hy sinh tính mệnh cũng không từ”.

Ngay bên dưới là “Lời thề của Quốc dân” nguyện cùng Chính phủ “giữ quyền độc lập hoàn toàn cho tổ quốc, chống lại mưu mô xâm lược dù có phải chết cũng cam lòng”. Qua đó, thể hiện sự gắn kết máu thịt giữa chính quyền cách mạng và nhân dân.

Để bảo đảm trang trọng, trật tự trong buổi lễ, tờ Đông Phát đăng toàn bộ chương trình chính thức, từ việc bắn súng chào mừng Chính phủ, lễ chào cờ, hát Tiến quân ca, cho đến phần quan trọng: Chủ tịch Hồ Chí Minh tuyên bố về nền độc lập Việt Nam và chính thể Dân chủ Cộng hòa, đọc bản Tuyên ngôn Độc lập của nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa.

Dưới tiêu đề LỜI CHỈ DẪN có sơ đồ chi tiết Quảng trường Ba Đình, phân định vị trí của từng giới (dân phố, ngoại thành; các giới có tổ chức; nhân viên các sở; nhà binh; phụ nữ, bô lão...) kèm chỉ dẫn cặn kẽ, thậm chí cả việc hô khẩu hiệu cũng được hướng dẫn để “được đồng thanh”.

Không khí chuẩn bị không riêng phía chính quyền. Trang hai của tờ Đông Phát phản ánh tấm lòng của người dân trước khí thế tưng bừng của nước Việt Nam mới: Hội Phật giáo Việt Nam mời tín đồ đến chùa tụng kinh cầu cho nền độc lập; các rạp hát, chiếu bóng có buổi diễn đặc biệt về độc lập; hay thông tin “Ông chủ tiệm ăn ở 47 Hàng Quạt có nhã ý cúng vào Quỹ Việt Nam giải phóng quân số tiền thu được - cả vốn lẫn lời trong Ngày Độc lập”…

Vẽ nên bức tranh toàn cảnh đầy cảm xúc

Qua tờ Đông Phát, ta thấy được sự chuẩn bị vô cùng kỹ lưỡng, chu đáo và ý chí toàn dân hướng về buổi lễ lịch sử. Vài ngày sau, nhiều tờ báo ra đời, tiếp tục thông tin về lễ 2/9, vẽ nên bức tranh cảm xúc về không khí ngày hội non sông. Trong các tư liệu được công bố có các số báo Độc Lập - cơ quan tuyên truyền, tranh đấu và nghị luận của Việt Nam Dân chủ Đảng trong Mặt trận Việt Minh những ngày đầu tháng 9/1945. Đặc biệt tờ báo ra ngày 4/9 đăng thông điệp “Hoàn toàn độc lập”.

Báo Độc Lập ra ngày 4/9/1945, một trong những tờ báo đầu tiên tường thuật chi tiết về Ngày Độc lập. Ảnh của nhà sưu tầm báo chí Nguyễn Phi Dũng

Báo tường thuật không khí ngày 2/9 với tiêu đề “Ngày Độc lập đã thu hút 50 vạn dân thành phố Hà Nội quanh vườn hoa Ba Đình”, cùng danh sách Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Bài báo viết: “Chủ tịch Hồ Chí Minh bá cáo cùng quốc dân và thế giới rằng nước Việt Nam từ đây đã thoát ách đô hộ của đế quốc Pháp, Nhật, đã thành một nước độc lập trên nền tảng dân chủ cộng hòa và tỏ ý cương quyết giữ vững nền độc lập ấy”.

Theo các nhà nghiên cứu, đây có thể là tờ báo sớm nhất tường thuật không khí Ngày Độc lập.

Không ra đúng ngày 2/9/1945 nhưng phản ánh đậm nét về ngày độc lập đầu tiên còn một số tờ báo khác. Như báo Cứu Quốc, cơ quan tuyên truyền tranh đấu của Việt Minh, số 36 ra ngày 5/9/1945. Đây là một trong những cơ quan truyền thông đầu tiên công bố bản Tuyên ngôn độc lập đến công chúng sau khi Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc tại Quảng trường Ba Đình. Báo cũng tường thuật lễ mít tinh tại vườn hoa Ba Đình; Lời thề của Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ cộng hòa; Lời thề của Quốc dân; Thông cáo của Kỳ bộ Việt Minh Bắc Kỳ gửi cho các đồng chí Việt Minh…

Báo Cứu Quốc là một trong những cơ quan truyền thông đầu tiên công bố bản Tuyên ngôn độc lập đến công chúng sau khi Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc tại Quảng trường Ba Đình. Nguồn: Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Đặc biệt trên trang báo Cứu Quốc số này còn ghi việc Chủ tịch Hồ Chí Minh, trong không khí mừng vui của Ngày Độc lập vẫn nhắc nhở quốc dân đồng bào không quên mối hiểm nguy trước mắt: quân Pháp kéo vào Việt Nam.

Tờ Trung Bắc Chủ nhật, số 261, ra ngày 9/9/1945, trang nhất đăng ảnh chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh và trang 5 có bài “Hôm nay là ngày Độc lập! Muôn năm Độc lập! Độc lập muôn năm!” của tác giả Tùng Hiệp mô tả sinh động niềm vui lớn của dân tộc. Tác giả so sánh: “Đây, hôm nay là một ngày mồng một Tết Nguyên đán của dân Việt Nam”.

Một ngày Tết đặc biệt, “còn có vẻ tết hơn một trăm ngày tết khác!”… “Trong thành phố không ai là không lau chùi nhà cửa! Bàn thờ thì đèn nến thắp sáng trưng, hương trầm nghi ngút... những tràng pháo dài thi nhau nổ vang lên khắp phố”.

Chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh được đưa trên trang Nhất, tờ Trung Bắc Chủ Nhật số ra 9/9/1945. Nguồn: Thư viện Quốc gia Việt Nam

Qua từng dòng chữ, có thể cảm nhận không khí hân hoan lan tỏa, thể hiện sự đồng lòng, khí thế hướng về Ba Đình. “Đủ mặt các giới, các đoàn thể... Tất cả, hôm đó, đều không còn giữ sự phân biệt của mọi ngày thường về đẳng cấp, về tín ngưỡng, về nam nữ, về thế hệ... đến đấy, ai cũng chỉ còn là một người dân Việt Nam” (tờ Cứu quốc, số ra 5/9).

Khoảnh khắc vị lãnh tụ kính yêu xuất hiện được ghi lại đầy xúc động: “Một triệu người nín thở để nhìn một người! Người ấy điềm tĩnh bước lên khán đài... một sức mạnh hiên ngang đã hiện ra” (trích bài viết của tác giả Tùng Hiệp, tờ Trung Bắc Chủ nhật). Hay hình ảnh khắc họa: “Một ông già giáng (dáng) gầy yếu, nhưng tinh thần hiên ngang vẫn lộ ra trong bộ điệu ung dung, trong vầng trán cao mênh mông và đôi mắt sáng quắc” (báo Cứu Quốc, số ra 5/9).

80 năm đã trôi qua, những tờ báo ấy đã trở thành di sản, minh chứng cho sức mạnh của báo chí cách mạng, cho tinh thần đại đoàn kết và ý chí độc lập của dân tộc Việt Nam!

Khôi Nguyên