Ngày hội của những người yêu Then

Các nghệ nhân, nghệ sĩ biểu diễn tại chương trình “Sắc Then Việt Bắc”. Ảnh: Huy Chivas

Then - loại hình diễn xướng dân gian của người Tày, Nùng, Thái từ lâu đã là “linh hồn” của núi rừng Việt Bắc. Lời ca, điệu múa, tiếng đàn hòa quyện cùng khát vọng về mùa màng, cuộc sống bình yên, đã làm nên giá trị nhân văn sâu thẳm. Được UNESCO ghi danh vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại từ năm 2019, Then trở thành niềm tự hào chung của đất nước. Thế nhưng, trong nhịp sống hiện đại, Then cũng đối diện với nguy cơ phai nhạt. Chính vì vậy, “Sắc Then Việt Bắc” được tổ chức để nhắc nhớ, đánh thức tình yêu di sản, khẳng định sức sống bền bỉ của Then trong đời sống hằng ngày.

Và chính trong khuôn khổ chương trình nghệ thuật “Sắc Then Việt Bắc”, sức sống ấy đã được tái hiện một cách trọn vẹn, khiến khán phòng hòa vào mạch nguồn di sản. Khán giả ngồi kín khán phòng, ánh mắt dõi theo từng động tác uyển chuyển, từng nhịp chân nhịp tay của nghệ nhân, nghệ sĩ. Tiếng vỗ tay vang lên không ngớt, hòa cùng tiếng cười, tiếng reo hò tạo nên bầu không khí sôi nổi, náo nhiệt mà vẫn tràn đầy sự trang nghiêm. Những mái đầu bạc lặng lẽ gật gù, ánh mắt ngân ngấn niềm tự hào khi thấy điệu Then xưa vẫn ngân vang trên sân khấu hôm nay. Còn lớp trẻ thì thích thú, say mê, không ngừng ghi lại khoảnh khắc bằng điện thoại, như muốn giữ lấy chút dư âm của một di sản sống động. Mỗi tiết mục đi qua, khán phòng lại như dậy sóng bởi sự cộng hưởng từ cả người diễn lẫn người xem. Khi tiếng đàn tính vang lên, người ta thấy cả một miền ký ức của núi rừng trỗi dậy; khi điệu Then ngân dài, cả hội trường như lắng lại trong niềm xúc động thiêng liêng. Chính sự giao hòa ấy đã biến buổi diễn thành một lễ hội tinh thần, nơi nghệ thuật chạm đến trái tim, nơi di sản được thắp sáng trong nhịp sống hôm nay.

Không gian chương trình được dựng nên với sự tôn trọng tuyệt đối tính nguyên bản. Bàn thờ Then theo đúng nguyên mẫu của Nghệ nhân dân gian Nông Thị Lìm (Lạng Sơn) được đặt trang trọng trên sân khấu. Khán giả không chỉ xem một buổi biểu diễn, mà còn như được dự phần vào một nghi lễ nơi bản làng xa xưa. Những nghệ nhân, nghệ sĩ tham gia, từ Nghệ sĩ Nhân dân Triệu Thủy Tiên, Nghệ nhân Nhân dân Nông Thị Lìm đến các nghệ sĩ trẻ đều mang đến phần trình diễn của địa phương mình. Chính điều đó đã khiến từng lời ca, tiếng đàn mang theo sắc thái văn hóa riêng biệt, tạo nên một bức tranh nhiều gam màu nhưng vẫn thống nhất trong tinh thần Then. Điểm đặc biệt của “Sắc Then Việt Bắc” không chỉ nằm ở các tiết mục trình diễn, mà còn ở những cuộc trò chuyện đầy cảm xúc. Nhà văn Nguyễn Minh Hằng lần đầu đảm nhận vai trò dẫn dắt talk show, chia sẻ: “Tôi coi mỗi câu hỏi là một điểm chạm, để từ đó lắng nghe niềm đam mê, tình yêu và cả những trăn trở của nghệ nhân, nghệ sĩ”.

Câu trả lời của các khách mời đều chan chứa tâm huyết, cho thấy tình yêu Then không phải là hoài niệm mà là trách nhiệm, là khát vọng được trao truyền. Như lời nghệ nhân Xuân Bách: “Với tinh thần người vùng nào trình diễn Then vùng đó, người thuộc tộc người nào hát Then của tộc người đó nên việc trình diễn đảm bảo truyền tải đến cho khán giả những nét đặc sắc nhất trong thực hành nghi lễ Then cũng như nghệ thuật Then vì Then mang đặc trưng rất rõ nét của ngôn ngữ, phong tục tập quán và đặc trưng văn hóa từng vùng miền, tộc người. “Sắc Then Việt Bắc” chỉ là một cánh én nhỏ trên bầu trời rộng lớn, nhưng tôi tin rằng, cánh én ấy sẽ cùng muôn vàn cánh én khác dệt nên mùa Xuân di sản”.

Trên sân khấu, người ta thấy rõ sự tiếp nối: Những nghệ nhân tóc đã bạc vẫn say mê đàn hát, bên cạnh đó là các em nhỏ mới 8 tuổi, trong trẻo cất tiếng Then. Hình ảnh ấy như một lời khẳng định: Then không ngủ yên trong dĩ vãng mà đang được truyền lửa cho hiện tại và tương lai. Sinh viên Bùi Đăng Thắng (Trường Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật Việt Bắc) xúc động nói: “Được hát Then cùng các nghệ nhân tiền bối là niềm vinh dự lớn, tiếp thêm động lực để chúng em tiếp tục học tập, gìn giữ bản sắc”. Sự hiện diện của giới trẻ trong chương trình, như Nghệ sĩ Nhân dân Triệu Thủy Tiên (Chủ nhiệm Câu lạc bộ đàn và hát dân ca Lạng Sơn) nhận xét, chính là điểm sáng: “Từ thế hệ cao niên cho đến lớp nghệ sĩ mới 15-16 tuổi, thậm chí mới chỉ 8 tuổi, tất cả đều chung một niềm yêu Then. Đó là bảo chứng cho sức sống trường tồn của di sản”.

Không chỉ dừng lại ở một sự kiện nghệ thuật, “Sắc Then Việt Bắc” còn mở ra sự kết nối rộng lớn. Các chuyên gia, giảng viên, sinh viên cùng ngồi lại, cùng trao đổi; cộng đồng trong nước gặp gỡ Hội Tinh hoa Việt Nam tại Pháp; di sản bản địa được giới thiệu với bạn bè quốc tế. Tiến sĩ Hoàng Thị Hồng Hà (Chủ tịch Hội Tinh hoa Việt Nam tại Pháp) - một Việt kiều có nhiều nỗ lực trong việc đưa Then sang đất Pháp, chia sẻ: “Đây không chỉ là một sự kiện nghệ thuật đơn thuần, mà còn là một hành trình trở về cội nguồn, nơi hội tụ tinh hoa văn hóa tâm linh và âm nhạc của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng, Thái. Chương trình đã tái hiện một cách sâu sắc giá trị di sản Then vừa linh thiêng, vừa gần gũi, vừa mang sức sống bền bỉ của núi rừng Việt Bắc. Từ lời ca, tiếng hát Then ngân vang, tiếng đàn tính dìu dặt cho đến sắc màu rực rỡ của trang phục, tất cả đã tạo nên một không gian văn hóa đậm đà bản sắc, khiến người xem cảm nhận rõ niềm tự hào và tình yêu quê hương, đất nước. Hội Tinh hoa Việt Nam tại Pháp cam kết sẽ tiếp tục đồng hành cùng các nghệ nhân và địa phương trong việc giữ gìn, quảng bá, phát huy giá trị nghệ thuật Then, đưa di sản quý báu này đến gần hơn với cộng đồng người Việt Nam ở trong và ngoài nước, cũng như với bạn bè quốc tế”.

“Sắc Then Việt Bắc” khép lại nhưng dư âm của tiếng đàn, lời ca vẫn còn ngân nga trong lòng người dự khán. Chương trình không chỉ làm sống dậy một di sản, mà còn gieo thêm niềm tin rằng, Then sẽ còn mãi được hát, được nghe, được yêu thương và lan tỏa. Đó không chỉ là một buổi diễn nghệ thuật mà là một lời hẹn cùng nhau gìn giữ, để Then luôn hiện diện trong đời sống hôm nay và mai sau, như nhịp sống, như tâm hồn của núi rừng Việt Bắc.

Ngô Khiêm