Ngày Môi trường Thế giới 2025: Chống ô nhiễm nhựa toàn cầu

Ô nhiễm nhựa đã trở thành một trong những vấn đề môi trường cấp thiết nhất trên toàn cầu. Theo báo cáo gần nhất của Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP) công bố đầu năm 2025, hiện nay mỗi năm thế giới thải ra khoảng 400 triệu tấn nhựa, trong đó hơn 50% là nhựa sử dụng một lần. Phần lớn lượng nhựa này không được tái chế hoặc xử lý đúng cách, dẫn tới việc tích tụ trong các hệ sinh thái biển và đất liền, gây hậu quả nghiêm trọng.

Rác thải nhựa không chỉ làm mất mỹ quan môi trường mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe sinh vật và con người. Nhựa phân hủy chậm, có thể tồn tại hàng trăm năm trong tự nhiên, tạo ra các mảnh vi nhựa khó phân giải, dễ dàng xâm nhập vào chuỗi thức ăn. Nghiên cứu cho thấy, con người có thể tiêu thụ trung bình 5 gram vi nhựa mỗi tuần qua thực phẩm, nước uống và không khí, tiềm ẩn nhiều nguy cơ về sức khỏe như rối loạn nội tiết, viêm nhiễm, thậm chí ung thư.

Ngoài ra, nhựa còn ảnh hưởng đến đa dạng sinh học khi các sinh vật biển, đặc biệt là chim, cá và động vật có vỏ, dễ bị mắc kẹt hoặc nuốt phải mảnh nhựa. Việc này làm giảm quần thể các loài, làm suy thoái các hệ sinh thái quan trọng như rạn san hô và vùng nước ven bờ, từ đó gián tiếp ảnh hưởng đến nguồn lợi thủy sản – một nguồn sống của hàng triệu người trên thế giới.

Tình trạng ô nhiễm nhựa còn tác động mạnh đến kinh tế. Theo UNEP, chi phí thiệt hại do nhựa gây ra lên hệ sinh thái biển và du lịch biển lên đến hơn 13 tỷ USD mỗi năm. Chi phí làm sạch và xử lý rác thải cũng gây áp lực lớn lên ngân sách các quốc gia, đặc biệt là những nước đang phát triển có hệ thống quản lý rác thải chưa hoàn thiện.

Thêm vào đó, các nghiên cứu gần đây của Viện Môi trường Stockholm (SEI) còn cảnh báo rằng ô nhiễm nhựa đang thúc đẩy biến đổi khí hậu theo những cách ít được chú ý. Việc sản xuất nhựa chủ yếu dựa vào nguyên liệu hóa thạch, và quá trình phân hủy rác thải nhựa, đặc biệt là ở các bãi chôn lấp, phát thải khí metan – một khí nhà kính mạnh gấp 25 lần CO2. Điều này khiến cuộc chiến chống rác thải nhựa và chống biến đổi khí hậu trở nên liên kết chặt chẽ hơn bao giờ hết.

Đặc biệt tại các quốc gia đang phát triển như Việt Nam, rác thải nhựa đô thị đang ngày càng tăng cao. Mỗi năm Việt Nam phát sinh hơn 1,8 triệu tấn rác thải nhựa, trong đó chỉ khoảng 27% được thu gom và tái chế. Sự thiếu hụt hạ tầng xử lý, phân loại rác tại nguồn và hệ thống tái chế hiện đại đã khiến lượng nhựa thải ra môi trường tăng nhanh.

Trong bối cảnh đó, giới chuyên gia nhận định rằng việc thay đổi nhận thức cộng đồng, tăng cường đầu tư vào hệ thống thu gom – tái chế và ban hành khung pháp lý rõ ràng về trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) là hướng đi cần thiết. Các mô hình như phân loại tại nguồn theo màu túi, ưu đãi thuế cho doanh nghiệp tái chế hay cơ chế hoàn trả vật liệu đang được nghiên cứu áp dụng tại một số đô thị lớn như TP.HCM, Hà Nội.

Không chỉ là vấn đề sinh thái, ô nhiễm nhựa đang trở thành thách thức phát triển bền vững toàn diện, yêu cầu sự tham gia đồng bộ của các ngành, các cấp và người dân. Từ sản xuất đến tiêu dùng và thải bỏ – mỗi mắt xích trong chuỗi giá trị cần được giám sát chặt chẽ và đổi mới để thoát khỏi "vòng xoáy nhựa" hiện nay.

Trước thực trạng ô nhiễm nhựa nghiêm trọng, Ngày Môi trường Thế giới 2025 với chủ đề “Chống ô nhiễm nhựa” không chỉ là lời kêu gọi mà còn là đòn bẩy thúc đẩy các giải pháp thiết thực và hiệu quả ở quy mô toàn cầu. UNEP cùng nhiều tổ chức quốc tế đã đề xuất các chiến lược đa chiều nhằm giảm thiểu tác động của nhựa, đồng thời tạo ra cơ hội phát triển kinh tế xanh bền vững.

Một trong những giải pháp trọng tâm là thúc đẩy nền kinh tế tuần hoàn trong ngành nhựa, tức là tái sử dụng, tái chế nhựa và thiết kế sản phẩm thân thiện với môi trường ngay từ khâu sản xuất. Công nghệ tái chế tiên tiến được nhiều quốc gia đầu tư phát triển, giúp nâng cao hiệu quả tái chế, giảm thiểu lượng nhựa phải xử lý bằng các phương pháp truyền thống như chôn lấp hoặc đốt, vốn có thể gây ô nhiễm khí thải và đất.

Nhiều quốc gia châu Á đã và đang triển khai các mô hình quản lý chất thải hiện đại, kết hợp công nghệ tiên tiến với các chính sách thúc đẩy tiêu dùng bền vững và kinh tế tuần hoàn.

Tại Hàn Quốc và Nhật Bản, hệ thống quản lý chất thải được đánh giá là thuộc hàng tiên tiến nhất thế giới. Hai quốc gia này áp dụng phân loại rác tại nguồn một cách nghiêm ngặt, đi kèm với các công nghệ xử lý hiện đại như đốt rác phát điện, tái chế nhựa công nghiệp và xử lý nước rỉ rác theo quy chuẩn môi trường khắt khe. Song song đó, chính phủ và chính quyền địa phương thường xuyên tổ chức các chiến dịch nâng cao nhận thức, đảm bảo sự tham gia tích cực của người dân trong chu trình xử lý chất thải.

Trong khi đó, Trung Quốc lại đi theo hướng số hóa trong quản lý rác thải. Các nền tảng như GRAC (Green Recycle and Collection) sử dụng công nghệ nhận diện rác thải để giúp người dân phân loại chính xác ngay tại nhà. Hệ thống này cũng kết nối trực tiếp với mạng lưới thu mua phế liệu, tạo ra động lực tài chính khuyến khích người dân tham gia phân loại và thu gom chất thải có giá trị tái chế. Cách làm này giúp Trung Quốc đẩy nhanh tiến trình thu hồi vật liệu, giảm áp lực cho các bãi chôn lấp và góp phần vào mục tiêu giảm phát thải.

Tại Việt Nam, nhiều sáng kiến quản lý chất thải đã được triển khai trong thời gian gần đây. Một trong số đó là chương trình thu gom vỏ hộp sữa tại các trường tiểu học ở Hà Nội và TP.HCM. Hàng nghìn học sinh đã tham gia vào hoạt động này, góp phần lan tỏa thói quen phân loại rác từ nhỏ. Bên cạnh đó, các mô hình như “Đổi rác lấy quà” hay “Vỏ Xinh Tái Sinh” do doanh nghiệp phối hợp với tổ chức môi trường thực hiện cũng đang lan rộng trong cộng đồng, mang lại hiệu ứng tích cực trong việc hình thành lối sống xanh.

Về mặt chính sách, Chính phủ Việt Nam đã ban hành Kế hoạch hành động quốc gia về quản lý chất thải nhựa đại dương giai đoạn 2020–2030, trong đó đặt mục tiêu giảm 75% lượng rác thải nhựa trên biển vào năm 2030. Đây được xem là một trong những cam kết cụ thể nhất của Việt Nam trong việc giải quyết vấn đề ô nhiễm nhựa, đồng thời là nền tảng để thúc đẩy sự phát triển của kinh tế xanh.

Không dừng lại ở các sáng kiến phân loại và thu gom rác, Việt Nam cũng đang thúc đẩy các cơ chế hỗ trợ doanh nghiệp đầu tư vào mô hình kinh tế tuần hoàn. Các chương trình tín dụng xanh với ưu đãi lãi suất đang được triển khai nhằm khuyến khích doanh nghiệp đổi mới công nghệ, chuyển đổi sang sản xuất thân thiện với môi trường. Một số đề xuất về ưu đãi thuế và hỗ trợ kỹ thuật cũng đang được Bộ Tài nguyên và Môi trường phối hợp với các bộ ngành khác xây dựng.

Đặc biệt, Việt Nam đang trong lộ trình xây dựng thị trường tín chỉ carbon. Theo kế hoạch, cơ chế thí điểm sẽ được triển khai từ năm 2025, tiến tới hoàn thiện khung pháp lý vào năm 2027 và vận hành chính thức sàn giao dịch carbon quốc gia vào năm 2028. Việc hình thành thị trường carbon sẽ mở ra cơ hội để các doanh nghiệp mua – bán tín chỉ phát thải, đặc biệt từ các dự án tái chế, tiết kiệm năng lượng và giảm thiểu ô nhiễm nhựa. Đây không chỉ là giải pháp giảm phát thải mà còn là động lực thúc đẩy đầu tư xanh và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

Nhìn chung, từ các quốc gia công nghiệp phát triển như Nhật Bản, Hàn Quốc cho đến những nền kinh tế mới nổi như Trung Quốc hay Việt Nam, châu Á đang từng bước chuyển mình trong cách tiếp cận vấn đề rác thải. Sự kết hợp giữa công nghệ, chính sách và thay đổi hành vi người tiêu dùng chính là chìa khóa để xây dựng một hệ thống quản lý chất thải bền vững và phát triển kinh tế theo hướng xanh – tuần hoàn.

Ngày Môi trường Thế giới 2025 là dịp để các quốc gia, tổ chức và cá nhân nhìn nhận rõ hơn về mức độ nghiêm trọng của ô nhiễm nhựa và cùng chung tay hành động. Việc giải quyết vấn đề này không chỉ góp phần bảo vệ thiên nhiên mà còn là bước đi chiến lược cho sự phát triển bền vững, hướng tới một thế giới sạch hơn, khỏe mạnh hơn cho các thế hệ mai sau.

Bích Ngọc