Nghệ nhân Dé thổi kèn A máp

Giữa nắng hè oi ả, chúng tôi tìm về thôn Nguyên và được nghệ nhân Dé đón tiếp dưới tán rừng cổ thụ. Trong bộ trang phục truyền thống của đồng bào Cor, bà Dé khẽ thổi lên những nốt nhạc từ chiếc kèn đơn sơ. Tiếng kèn A máp lúc ngân nga như gió ngàn, lúc trầm bổng như suối reo, như kể những câu chuyện về văn hóa, cuộc sống của đồng bào Cor nơi đây.

Sức hút từ một nhạc cụ mộc mạc

Kèn A máp là một nhạc cụ đơn giản mà tinh tế. Kèn được đặt tên theo tiếng gọi của người Cor, chính là tên một loại cây dương xỉ mọc khắp các sườn đồi, thung lũng nơi đồng bào Cor sinh sống. Điều thú vị là chiếc kèn này chỉ dành riêng cho phụ nữ.

Bà Hồ Thị Dé là một trong số ít những người Cor biết thổi kèn A máp.

Kèn A máp dài khoảng 25cm, to bằng đầu đũa ăn cơm. Một đầu rỗng, đầu còn lại được bịt kín bằng sáp ong, tạo thành một chiếc lưỡi gà nhỏ chừng 2 phân. Chính hơi thở của người thổi sẽ làm lưỡi gà rung lên, tạo nên âm thanh đặc trưng, không lẫn vào đâu được.

Tuy việc chế tác kèn A máp có vẻ không cầu kỳ, nhưng để tạo ra một chiếc kèn đạt chuẩn, có thể phát ra đầy đủ cung bậc trầm, trung, cao thì lại là cả một nghệ thuật. A máp cũng là một nhạc cụ không bền, chỉ có thể sử dụng được vài ba ngày rồi phải bỏ. Điều đặc biệt nữa là trước khi thổi, người dùng cần ngâm kèn vào nước để âm thanh thêm phần cuốn hút.

Tiếng kèn độc đáo đã được lưu truyền qua bao thế hệ người Cor.

A máp có thể được thổi đơn độc hoặc hai người cùng hòa tấu. Khi một người thổi, họ sẽ dùng hai tay úp lại, tạo thành một hộp cộng hưởng để điều chỉnh âm thanh. Còn khi hai người cùng chơi, một người thổi đầu kèn, người còn lại ngậm vào đầu kia, dùng miệng làm hộp cộng hưởng và "hát" cùng tiếng kèn. Tiếng hát ấy hòa quyện với tiếng kèn tạo nên một âm điệu kỳ diệu, mà chỉ những người Cor am hiểu, có kinh nghiệm mới có thể thấu hiểu trọn vẹn những gì tiếng kèn muốn biểu đạt.

Bà Dé chậm rãi hồi tưởng, trong những năm tháng kháng chiến cứu nước, tiếng kèn A máp của người Cor từng là lời hiệu triệu, kêu gọi mọi người cùng nhau tăng gia sản xuất, tiếp sức cho bộ đội đánh giặc giữ làng. Khi hòa bình trở lại, nó lại trở thành tiếng lòng của phụ nữ Cor, để chúng tôi tâm sự những nỗi niềm, động viên nhau vượt khó, cùng nhau xóa đói giảm nghèo. Chỉ tiếc là giờ đây, không còn nhiều người biết làm ra những chiếc kèn như vậy nữa.

Giới thiệu kèn A máp ra thế giới

Giữa núi rừng bao la, tiếng kèn của bà Dé lúc thánh thót, lúc trầm ấm, len lỏi vào từng ngóc ngách tâm hồn, làm thổn thức lòng người. Biết thổi kèn A máp từ năm 15 tuổi. Từ đó, bà luôn chọn kể về những vui buồn cuộc đời qua âm thanh độc đáo phát ra từ nhạc cụ mộc mạc này.

Kèn A máp là một nhạc cụ đơn giản mà tinh tế.

Bà tự hào kể rằng, những bài thổi kèn A máp của bà đã theo chân Đoàn Nghệ nhân dân gian Quảng Ngãi đi biểu diễn khắp nơi, từ trong nước đến bạn bè quốc tế. Qua đó, hình ảnh quê hương, con người và những giá trị văn hóa truyền thống độc đáo của đồng bào Cor đã được quảng bá rộng rãi, để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng bạn bè năm châu.

Ông Hồ Văn Luận, Công chức Văn hóa - Xã hội xã Trà Hiệp, chia sẻ, ngoài kèn A máp, dân tộc Cor có kho tàng dân ca và nhạc cụ vô cùng phong phú, đa dạng, từ làn điệu xà ru, a giới đến điệu múa cà đáo, đàn brook, sáo tà lía, chiêng, trống. Đáng buồn là việc làm nhạc cụ A máp đang dần mai một.

Bà Hồ Thị Dé hướng dẫn cách làm kèn A máp.

Trước nguy cơ kèn A máp có thể bị thất truyền khi những nghệ nhân lớn tuổi dần vắng bóng, bà Hồ Thị Dé đang miệt mài truyền dạy cách thổi kèn cho con cháu trong gia đình và thế hệ trẻ trong làng. Nhờ những đóng góp bền bỉ của bà, bà Dé đã vinh dự được tỉnh Quảng Ngãi đưa vào danh sách đề nghị Bộ VH-TT&DL xét tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể.

Giữa núi rừng hoang sơ, giữa thiên nhiên căng tràn sức sống, tiếng kèn A máp của bà Dé cất lên, hòa cùng tiếng gió ngàn vi vu, mang lại cho người Cor sự thanh thản trong tâm hồn. Đó là khoảnh khắc bỏ lại sau lưng những vất vả, khó nhọc của cuộc sống thường ngày, để tâm hồn được lắng đọng trong những âm điệu của ngàn đời.

Bài, ảnh: THANH PHƯƠNG