Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Đình Vinh - Người 'giữ lửa' và đưa khảm trai Việt Nam vươn xa

Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Đình Vinh từ lâu đã là một cái tên tiêu biểu trong nghề khảm trai xứ Kinh Bắc, cụ thể là Bắc Ninh - vùng đất giàu truyền thống “khoa bảng”, quê hương của những làn điệu quan họ ngọt ngào và bề dày văn hóa, lịch sử lâu đời. Sinh ra và lớn lên tại thôn Hoài Trung, xã Liên Bão, huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh, nhưng ít ai biết ông lại có quê gốc ở thôn Chuôn Ngọ, xã Chuyên Mỹ, huyện Phú Xuyên, tỉnh Hà Tây (nay là Hà Nội) vốn được coi là cái nôi của nghề khảm trai lừng danh với những tác phẩm tinh xảo và độc đáo.

Dù không sinh ra và lớn lên ở “quê cha”, nhưng dường như niềm đam mê với nghệ thuật khảm trai truyền thống đã ăn sâu vào máu thịt ông từ thuở thiếu thời. Nung nấu trong mình ước mơ trở thành một nghệ nhân khảm trai theo truyền thống của làng, ngay khi học xong lớp tám, ông đã trở về quê cha mình để học nghề và được theo học ông Trần Bá Dinh - nghệ nhân khảm trai được biết đến với danh xưng “Người giữ lửa nghề cho làng”.

Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Đình Vinh bên tác phẩm khảm trai của mình

Mang theo tình yêu sâu đậm dành cho nét đẹp cổ truyền ấy, nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh luôn ấp ủ khát khao được lan tỏa vẻ đẹp tinh xảo này đến một miền đất mới, mang những tinh hoa của khảm trai Chuôn Ngọ đi xa hơn, và vùng đất Kinh Bắc đã trở thành điểm đến lý tưởng cho hành trình đầy tâm huyết của ông. “Khi trở lại Bắc Ninh, tôi đã khéo léo nhào nặn hài hòa giữa truyền thống nghề, truyền thống lịch sử và kế thừa những linh khí, phong tục tập quán và hào khí của vùng đất Kinh Bắc.” - ông Vinh tâm sự.

Trở về quê hương Bắc Ninh, nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh không chỉ tiếp nối truyền thống gia đình mà còn mạnh dạn sáng tạo ra những công thức đột phá để vươn tới những thành quả mới trong nghệ thuật khảm trai. Ông thành lập cơ sở chế tác khảm trai Vinh Lan tại thôn Hoài Trung, nơi ông vừa làm nghề, vừa đào tạo thế hệ trẻ, truyền đạt lại những kinh nghiệm quý báu cho lớp hậu duệ.

Trong quá trình làm nghề, nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh luôn miệt mài rèn luyện kỹ năng, tìm tòi những sáng kiến mới, và ông đã đúc kết ra một phát hiện lớn về kỹ thuật sấy gỗ, đảm bảo sản phẩm khảm trai bền đẹp theo thời gian. Chủ xưởng chế tác Vinh Lan chia sẻ: “Khi sấy cần để gỗ tĩnh, và gỗ phải được sấy thật khô, nhờ đó gỗ sẽ không bị co lại và tránh được việc vỏ xà cừ bị bật ra khỏi gỗ. Đây chính là bí quyết để có được bức tranh khảm bền đẹp”.

Người nghệ sĩ ấy cũng không “giấu nghề” hay ngần ngại chia sẻ bí quyết, bởi theo ông, “Cho thì còn, mà để thì mất”. Ông Vinh luôn sẵn sàng chia sẻ kinh nghiệm tích lũy sau hàng chục năm – từ ngâm gỗ, phơi gỗ đến sấy gỗ - cho bất cứ ai học nghề hay có đam mê với nghệ thuật khảm trai. Ông tâm niệm rằng, chỉ khi thế hệ trẻ được truyền nghề, tiếp lửa thì nghề truyền thống mới không bị mai một, thất truyền.

Là một người vừa chịu nhiều ảnh hưởng văn hóa bởi vùng đất Kinh Bắc, vừa mang trong mình niềm tự hào về lịch sử và truyền thống khoa bảng của quê hương, nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh tự hào ông có một hướng đi riêng trong phong cách tạo tác khảm trai – từ độ bền của sản phẩm đến chiều sâu giá trị văn hóa, ý tưởng lịch sử ẩn trong từng nét chạm khắc.

Được cho là một kỹ thuật cực kỳ khó và đòi hỏi sự khéo léo bậc nhất, những tác phẩm khảm truyền thần - tái hiện chân dung một cách sống động của ông nhanh chóng gây tiếng vang lớn nhờ sự tinh xảo, độc đáo và mang đậm dấu ấn cá nhân. Với ông Vinh, sự tỉ mỉ, linh hoạt trong cách phối màu hay nguyên vật liệu đều rất quan trọng trong việc làm ra một tác phẩm hoàn chỉnh, có hồn, thể hiện sống động thần thái và cảm xúc của nhân vật. Nhưng quan trọng hơn cả là ý nghĩa ẩn sau từng nét khảm trai của bức tranh đó.

Mỗi tác phẩm của người nghệ nhân này đều mang ý nghĩa văn hóa, lịch sử, đậm dấu ấn quê hương, chẳng hạn như bức tranh về tích “Vinh quy bái tổ” tập trung khắc họa chân dung vị Trạng nguyên Mạc Đĩnh Chi, hay tác phẩm “Huyết chiến Bạch Đằng Giang” năm 1288 của cụ Trần Hưng Đạo, hiện đang được đặt ở khu di tích Thủy Nguyên - Hải Phòng với rất nhiều kỷ lục. Với ông, “Lịch sử là sức mạnh nội sinh của dân tộc”, vì vậy, thông qua những tác phẩm của mình, ông Nguyễn Đình Vinh muốn truyền tải đến tất cả mọi người lòng tự hào, tự tôn quốc gia và tinh thần kế thừa, bảo tồn truyền thống, hào khí con Lạc cháu Hồng.

Đáng chú ý, bức tranh khảm trai “Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập” đã được Trung tâm Sách Kỷ lục Việt Nam trao danh hiệu “Bức chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh khảm trai lớn nhất Việt Nam”. Bức tranh đã được nhiều chuyên gia đánh giá là thể hiện chân thực phong thái uy nghiêm và trang trọng của Chủ tịch Hồ Chí Minh ở thời khắc thiêng liêng của lịch sử, khi Người đọc Tuyên ngôn Độc lập. Bức tranh được chính tác giả coi là “tâm nguyện cả đời mình”. Ông Vinh cũng cho hay, mục đích làm bức chân dung khổ lớn về Hồ Chủ tịch là để thể hiện lòng tôn kính, ngưỡng mộ vị Cha già dân tộc, đồng thời gửi thông điệp về nguồn cội cho giới trẻ ngày nay.

Bức tranh khảm trai lớn nhất Việt Nam “Huyết chiến Bạch Đằng Giang” năm 1288 đang được đặt tại Bạch Đằng Giang - Thủy Nguyên - Hải Phòng

Ghi nhận tài năng và những nỗ lực của Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Đình Vinh, UBND tỉnh Bắc Ninh cũng như nhiều bộ, ban, ngành, hiệp hội đã trao tặng ông nhiều danh hiệu, giải thưởng trân quý như: Danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân, danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú, Giải thưởng Doanh nhân tiêu biểu, Nghệ nhân Làng nghề Việt Nam, Nghệ nhân tỉnh Bắc Ninh, cùng nhiều bằng khen, giấy khen khác của tỉnh Bắc Ninh.

Khi được hỏi về tương lai ngành khảm trai trong bối cảnh nghề truyền thống đang đối mặt với không ít thử thách từ sự thay đổi của xã hội và sự cạnh tranh của công nghệ, ông Vinh có chút trầm ngâm. Ông lo rằng thế hệ trẻ có thể bị cuốn vào những ngành nghề mới mà không còn hứng thú với những nghề truyền thống. Với hơn 30 năm gắn bó, ông Vinh thấu hiểu sâu sắc hơn ai hết những gian nan và đòi hỏi khắt khe của bộ môn nghệ thuật này. Ông tâm sự: “Nghề khảm trai không chỉ đòi hỏi sự khéo léo, tinh tế, phong phú về gu thẩm mỹ, mà quan trọng hơn, người nghệ nhân cần phải trải qua cả quá trình khổ luyện miệt mài, thậm chí một người làm nghề phải cần tới 10 năm trở lên mới có thể đạt được đến sự điêu luyện như các thế hệ đi trước. Lúc ấy, tác phẩm mới đạt đủ độ ‘chín’ và có hồn.”

Dẫu vậy, ông Vinh luôn tin rằng lớp hậu duệ sẽ gìn giữ được những giá trị truyền thống tốt đẹp của nghề, bởi “Bản căn sắc thái ư hoa diệp, tổ khảo tinh thần tại tử tôn” (Sắc thái cội cành thể hiện ở hoa lá / Tinh thần tổ tiên trường tồn trong cháu con). Từ gốc rễ được truyền lại bởi cha ông, lớp trẻ không ngừng sáng tạo, phát huy, biến tấu theo thị hiếu, hình tượng mới, mang những tác phẩm khảm trai tinh xảo ghi dấu trên từng mảnh đất mới. Ông chia sẻ thêm, những hình tượng mới đó sẽ đánh giá, tái hiện được quá trình phát triển, tiến bộ cũng như niên đại của tác phẩm. Đến hiện tại đã có một số nghệ nhân khảm những tích liên quan đến thời kỳ trung đại, hiện đại hơn như xích lô hay những tà áo dài trên tác phẩm. Đó đều là những xu hướng tốt đẹp và tích cực, minh chứng cho sức sống mãnh liệt của nghệ thuật truyền thống Việt Nam. Ông hy vọng rằng lớp trẻ sẽ khắc sâu trong tâm khảm những giá trị tốt đẹp của văn hóa, truyền thống dân tộc, từ đó không ngừng sáng tạo, tìm ra những đột phá mới để nghề truyền thống không bị mai một mà ngày càng trở nên rực rỡ.

Cẩm Linh - Huyền Trang - Tiến Hưng