Người Dao và kho báu dược liệu vùng núi phía Bắc

Giữa đại ngàn vùng núi phía Bắc, nơi mây phủ quanh năm và suối reo không dứt, cộng đồng người Dao vẫn gìn giữ cho mình một di sản vô giá: tri thức y học dân gian. Không chỉ là cách chữa bệnh bằng cây rừng, đó còn là hệ thống hiểu biết cổ truyền, đúc kết qua nhiều thế hệ về cách sống hòa hợp với thiên nhiên, chăm sóc sức khỏe bằng thảo dược, xông, tắm, uống, ngâm – tất cả tạo nên kho tàng y học bản địa độc đáo của vùng núi phía Bắc.

Người Dao đỏ ở Tả Phìn (Lào Cai) chuẩn bị nồi tắm thuốc truyền thống từ hơn 100 loại cây rừng.

Kho tri thức truyền đời giữa đại ngàn

Từ bao đời, người Dao đã biết phân biệt hàng trăm loài cây thuốc quanh nơi mình sinh sống. Mỗi cây, mỗi lá đều có công dụng riêng, từ chữa cảm mạo, đau nhức xương khớp cho đến trị các bệnh về tiêu hóa, da liễu, phụ khoa hay hậu sản. Ở nhiều bản làng, người già thường truyền lại cho con cháu cách nhận biết dược liệu qua mùi hương, màu sắc, thậm chí cả vị đắng ngọt khi nếm thử.

Điều đáng quý là tri thức ấy không chỉ tồn tại trong sách vở mà nằm trong từng nếp sinh hoạt. Khi trẻ bị cảm, bà sẽ đun nồi lá xông; khi phụ nữ sinh con, mẹ sẽ nấu nước tắm thuốc để giúp cơ thể hồi phục...Trong tâm thức người Dao, thiên nhiên chính là thầy thuốc vĩ đại nhất, và mỗi con người là một phần trong sự tuần hoàn của đất trời.

Tắm thuốc – biểu tượng văn hóa và y học của người Dao

Nhắc đến y học dân gian người Dao, không thể bỏ qua tục tắm thuốc – một phương pháp trị liệu nổi tiếng được truyền từ đời này sang đời khác. Bài thuốc tắm thường gồm từ 10 đến hơn 100 loại cây rừng, kết hợp theo bí quyết riêng của từng dòng họ.

Người Dao đỏ ở Sa Pa, Tả Phìn hay Hoàng Su Phì vẫn duy trì nghi lễ tắm thuốc mỗi ngày sau lao động. Nước tắm có mùi thơm đặc trưng, giúp giảm đau cơ, thư giãn, cải thiện tuần hoàn máu và phục hồi sức khỏe sau sinh. Ngày nay, bài thuốc tắm người Dao đã vượt ra khỏi phạm vi bản làng, trở thành sản phẩm du lịch trị liệu được du khách trong và ngoài nước yêu thích, góp phần mang lại sinh kế mới cho cộng đồng.

Kho báu dược liệu phong phú của núi rừng phía Bắc

Vùng núi phía bắc được thiên nhiên ưu đãi với hàng trăm loài cây thuốc quý. Chỉ riêng các huyện vùng cao như Bắc Hà, Hoàng Su Phì, Ba Bể hay Na Hang đã ghi nhận hàng trăm loài dược liệu được người Dao sử dụng trong đời sống hằng ngày. Những cái tên quen thuộc như thiên niên kiện, hoàng bá, cát cánh, ngải cứu, xuyên khung, đinh lăng, ba kích… không chỉ là nguyên liệu chữa bệnh mà còn là biểu tượng của mối liên kết giữa con người và núi rừng.

Cây thuốc được thu hái đúng mùa, phơi trong bóng râm, bảo quản trong ống nứa hay túi vải để giữ dược tính. Một số bài thuốc quý được bào chế bằng cách ngâm rượu hoặc sắc nhiều lần, kết hợp cùng lời khấn và nghi lễ truyền thống, thể hiện niềm tin sâu sắc vào mối giao hòa giữa vật chất và tinh thần trong quá trình trị bệnh.

Thầy lang người Dao hái lá thuốc trong rừng sâu, gìn giữ tri thức y học cổ truyền qua nhiều thế hệ.

Khoa học hóa tri thức cổ truyền là hướng đi tất yếu

Tri thức y học dân gian của người Dao là một kho báu lớn, song nhiều bài thuốc vẫn mới chỉ tồn tại ở dạng truyền miệng. Để phát huy giá trị ấy, các nhà khoa học và bác sĩ y học cổ truyền đang từng bước nghiên cứu, xác định thành phần hoạt chất, công dụng và độ an toàn của các loài cây thuốc.

Một số cơ sở đã bắt đầu xây dựng vườn bảo tồn dược liệu, nhân giống cây quý, chuẩn hóa quy trình thu hái – bào chế – kiểm nghiệm. Việc "khoa học hóa" tri thức dân gian không chỉ giúp bảo đảm an toàn cho người sử dụng mà còn tạo điều kiện để những bài thuốc cổ truyền có thể trở thành sản phẩm thương mại hợp pháp, góp phần phát triển kinh tế địa phương.

Thách thức và cơ hội phát triển bền vững

Trong mỗi bản làng người Dao, hình ảnh thầy lang luôn được kính trọng. Họ không chỉ là người chữa bệnh mà còn là người lưu giữ và truyền dạy tri thức y học cổ truyền. Nhiều thầy lang có khả năng nhận biết hàng trăm vị thuốc, ghi nhớ công thức tắm, ngâm, sắc theo kinh nghiệm và trực giác được tích lũy qua nhiều đời.

Tuy nhiên, thực tế cho thấy lớp người kế cận ngày càng ít, khi nhiều thanh niên rời bản đi học hoặc làm việc xa. Nếu không có chính sách bảo tồn và khuyến khích truyền dạy, một phần tri thức quý giá này có thể biến mất theo thời gian.

Bên cạnh giá trị to lớn, y học dân gian, người Dao đang phải đối mặt với nhiều thách thức. Rừng bị khai thác quá mức khiến nhiều loài dược liệu quý dần cạn kiệt. Việc thương mại hóa thiếu kiểm soát dễ dẫn tới tình trạng thu hái ồ ạt, làm mất cân bằng sinh thái. Thêm vào đó, một số bài thuốc được truyền miệng không đúng cách, gây hiểu lầm hoặc lạm dụng, ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng.

Giải pháp bền vững cần bắt đầu từ cộng đồng. Nhiều mô hình hợp tác xã dược liệu, du lịch chữa lành đang được hình thành, giúp người dân vừa bảo tồn tri thức vừa tăng thu nhập. Đồng thời, cần có chính sách bảo vệ quyền sở hữu tri thức truyền thống và chia sẻ lợi ích công bằng giữa người nắm giữ tri thức với doanh nghiệp, nhà nghiên cứu.

Y học cổ truyền nói chung và y học dân gian người Dao nói riêng không đối lập với y học hiện đại, mà bổ sung cho nhau. Ở những vùng núi xa xôi, khi điều kiện y tế còn hạn chế, tri thức bản địa giúp người dân chăm sóc sức khỏe ban đầu hiệu quả. Còn trong bối cảnh hiện đại, khi con người tìm về thiên nhiên để cân bằng thân – tâm – trí, các liệu pháp cổ truyền như tắm thuốc, xông lá, chườm thảo dược càng trở nên quý giá.

Tri thức y học dân gian của người Dao không chỉ là phương pháp chữa bệnh, mà còn là biểu tượng của mối quan hệ hài hòa giữa con người và tự nhiên. Trong thời đại công nghiệp hóa, giá trị ấy càng đáng trân trọng. Việc bảo tồn, nghiên cứu và phát triển tri thức bản địa cần được xem như một phần của chiến lược y tế bền vững và phát triển kinh tế xanh ở miền núi. Khi người Dao vẫn còn giữ được "hồn thuốc" của rừng, thì núi rừng Việt Bắc vẫn còn đó một di sản sống – kết tinh từ trí tuệ, niềm tin và tình yêu với thiên nhiên.

Hải Nguyên