Người Mỹ cai nghiện đồ giá rẻ

Kay Washburn vẫn nhớ rất rõ chiếc váy mơ ước từng khiến bà chắt chiu từng đồng lương đầu đời để mua. Khi đó là thập niên 1950, năm bà còn học trung học. Washburn đã phải trông trẻ tổng cộng 50 giờ mới góp đủ 25 USD cho bộ váy màu rêu kèm áo khoác ngắn trong cửa hàng gần nhà. Bà đã mặc nó suốt nhiều năm cho đến khi sờn rách.

Hơn sáu thập kỷ trôi qua, cách bà tiêu dùng đã thay đổi hoàn toàn. Hiện ở tuổi 89, sống tại bang California, bà chỉ cần nằm trên giường, thực hiện vài cú nhấp chuột để đặt chiếc quần giá 5,95 USD từ hãng thời trang nhanh Shein của Trung Quốc. Bà dự định mặc 1-2 mùa rồi bỏ.

Đất nước nghiện đồ giá rẻ

Câu chuyện của bà Washburn là hình ảnh thu nhỏ của một đất nước đã chuyển từ tự sản xuất sang tiêu thụ hàng giá rẻ với tốc độ không phanh. Từ quần áo, đồ gia dụng đến đồ chơi, tất cả rẻ đến mức người Mỹ không còn phải tiết kiệm từng đồng và cũng gần như không cần nghĩ nhiều trước mỗi lần mua.

Cảm giác vui ngắn ngủi khi mở gói hàng khiến họ nhanh chóng tiếp tục lặp lại chu kỳ mua mới, dùng vài lần rồi vứt bỏ. Mỗi dịp Black Friday đang đến gần lại phơi bày trọn vẹn cơn nghiện ấy.

Bà Kay Washburn đã quen với việc mua sắm tùy lúc. Ảnh: Kay Washburn.

Nhưng tình trạng đó đang bị thách thức bởi chính sách thuế quan của Tổng thống Donald Trump cùng tham vọng đưa sản xuất quay lại nước Mỹ.

Theo Tax Foundation, mức thuế nhập khẩu trung bình đã tăng từ 2,5% năm 2022 lên 13% hiện nay, mức cao nhất kể từ năm 1941. Mùa hè vừa rồi, chính phủ đóng lỗ hổng cho phép nhiều mặt hàng giá rẻ như chiếc quần của Washburn vào Mỹ mà không chịu thuế. Trung Quốc và Mỹ đã đạt khung thỏa thuận để hạ mức thuế 135%, theo Viện Kinh tế học Quốc tế Peterson, nhưng hàng Trung Quốc vẫn đối mặt mức trung bình khoảng 48%.

Tòa Tối cao Mỹ đang xem xét quyền hạn áp thuế của chính quyền ông Trump. Đáp lại chỉ trích cho rằng thuế quan khiến giá tăng, ông Trump đã ẩn ý rằng người Mỹ nên mua bớt đồ đi. “Có lẽ trẻ em sẽ có hai con búp bê, thay vì 30 con”, ông nói hồi đầu năm.

Với nhiều người, đó sẽ là sự thay đổi thói quen tiêu dùng lâu nay, nhưng không phải tất cả đều phản đối ý tưởng này, trong đó có chính Washburn.

“Tôi thường nghĩ kiểu: ‘Nhìn cái này hay quá, phải mua thôi’, thay vì tự hỏi ‘liệu nó có xứng với 50 giờ trông trẻ hay không?’”, bà Washburn nói. Bà thừa nhận muốn tự điều chỉnh vì hiểu đất nước đã phụ thuộc quá nhiều vào hàng giá rẻ nhập khẩu và vì túi tiền của chính mình.

Dữ liệu của hãng tư vấn AlixPartners cho thấy giá trị hàng giá rẻ từ Trung Quốc và các nước khác sang Mỹ đã tăng 36% trong giai đoạn 2015-2025, đạt 176 tỉ USD. Năm 2024, hai nguồn cung này chiếm 61% hàng gia dụng, 55% đồ nội thất, 69% giày dép và 50% quần áo, dệt may người Mỹ mua. Con số có giảm nhẹ do sản xuất dịch chuyển sang nước khác nhưng lượng nhập khẩu tổng thể vẫn tăng.

“Mức tiêu thụ hàng giá rẻ đã bùng nổ’”, Nitin Jain, công tác tại AlixPartners, nhận định.

Tiêu dùng đã chiếm 68,2% GDP Mỹ quý II/2025, theo Cục Phân tích Kinh tế Mỹ, con số nhỉnh hơn mức trung bình dài hạn. Đây là động lực lớn nhất của nền kinh tế nước này.

Đồ chơi sản xuất tại Trung Quốc được trưng bày tại cửa hàng Walmart ở San Leandro, California, Mỹ vào ngày 30/4. Ảnh: EPA-EFE.

Khó cai nghiện trong ngày một ngày hai

Người tiêu dùng Mỹ có lẽ sẽ chỉ có thể chấp nhận mức tăng giá tới một giới hạn nào đó. Doanh nghiệp Mỹ hiểu rõ điều này nên hiện vẫn tự chịu phần thuế thay vì đẩy toàn bộ vào giá bán, nhưng các nhà kinh tế cho rằng điều này không kéo dài được lâu. Lạm phát đã dần nhích lên và vấn đề chi phí sinh hoạt đang đẩy nhiều cử tri phản ứng bằng lá phiếu.

Tuy nhiên, các nhà tâm lý học và chuyên gia phân tích hành vi tiêu dùng nhận định, để thói quen mua sắm thực sự thay đổi, tình trạng giá cao và khan hàng phải diễn ra trong thời gian dài, đồng thời phải có biến chuyển lớn trong nhận thức chung của người dân.

“Cảm giác vui thú khi mua sắm sẽ không biến mất”, giáo sư tâm lý Stephanie Preston phân tích. “Nó cho ta cảm giác khoái cảm ngay tức thì, khiến mình quên đi mọi điều phải lo toan”.

Vấn đề nằm ở chỗ cảm giác tích cực thường tan biến rất nhanh và việc tìm kiếm kích thích mới hiện trở nên quá dễ dàng vì chỉ cần một cú click. Muốn dừng lại, người mua phải phớt lờ ham muốn đó và đi ngược lại cả một xã hội trước nay vẫn có xu hướng ủng hộ thay vì lên án thói tích trữ tài sản, đồ đạc, Preston nói.

Người tiêu dùng trẻ có phần quan tâm đến môi trường hơn, nhưng tổng mức mua vẫn tăng. Theo hãng tư vấn McKinsey (Mỹ), năm 2025 người tiêu dùng toàn cầu mua nhiều hơn năm 2005 khoảng 40% vật phẩm thời trang. Ở Mỹ, con số này còn cao hơn. Trung bình một món quần áo chỉ được mặc 7 lần trước khi bị bỏ.

Kanwal Haq khi đi nghỉ dưỡng vào tháng 6/2021. Trong ảnh, cô đang mặc bộ quần áo thời trang nhanh không vừa, đến mức cô ấy phải cắt bớt ống quần. Ảnh: Kanwal Haq.

Đại dịch càng khiến thói quen này trầm trọng hơn. Kanwal Haq, 35 tuổi ở Troy New York, từng mua 144 đơn hàng Amazon chỉ trong năm 2024, cùng vô số món từ TikTok Shop và Shein. Mỗi món đều rẻ nên khi cộng dồn mới thấy khoản tiền lớn. Sau khi nhận ra mình tiêu quá nhiều cho đồ kém chất lượng, Haq cắt bớt email quảng cáo và hủy gói đăng ký Amazon.

Từ sau Thế chiến II, tiêu dùng ngày càng đóng vai trò trung tâm trong nền kinh tế Mỹ. Sản xuất chuyển mạnh ra nước ngoài từ thập niên 1970 trong lúc Trung Quốc vươn lên thành công xưởng giá rẻ vào thập niên 1990, tạo nên thói quen thay nhanh bỏ sớm.

Theo nhà nhân chủng học Chip Colwell, thuế quan có thể khiến người Mỹ bớt mua trong ngắn hạn, nhưng nhu cầu dài hạn khó thay đổi trừ khi khủng hoảng kinh tế kéo dài như thời Đại Suy thoái. Ông nói rằng việc tiêu thụ gắn với cảm giác giá trị và an ủi tinh thần không dễ mất đi.

Một cơ hội mới

Chuyên gia thương mại Devashish Mitra cũng nhận định rằng hàng Trung Quốc có thể vẫn rẻ hơn lựa chọn khác nên mức tiêu dùng có thể giảm nhưng không biến mất. Tuy vậy, thuế quan mở ra cơ hội tái tạo thói quen mới. Người Mỹ có thể tìm thấy niềm vui ở đồ cũ hoặc hàng thủ công trong nước, nếu buộc phải ưu tiên chất lượng và độ bền thay cho sự tiện lợi tức thì.

Kimberly Reuter, giám đốc một công ty tư vấn chuỗi cung ứng, phân tích vòng xoáy hiện tại: “Tất cả món hàng này dễ tiếp cận hơn vì giá rẻ, nhưng chất lượng thấp nên phải thay liên tục”. Theo bà, chính chu kỳ mua dùng bỏ đó khiến người Mỹ ngày càng nghiện đồ rẻ.

Một phần cộng đồng mạng đã chuyển sang xu hướng giảm mua (“underconsumption”), vì lợi ích môi trường, tài chính, và tinh thần. Còn với Washburn, bà sử dụng ứng dụng thiền để luyện hít thở mỗi khi muốn mở ứng dụng mua sắm Temu. Bà xem đó là cách rèn kỷ luật và góp phần đưa đất nước trở lại thói quen tiêu dùng lành mạnh hơn.

Làn sóng giảm mua mới cũng buộc influencer (“người có ảnh hưởng trên mạng xã hội”) phải chuyển cách làm nội dungkhiến những người như Ava Vancour, sinh viên năm nhất đại học, từng nổi tiếng với những video mở hộp hàng hiệu, phải chuyển cách làm nội dung.

Trước kia, loạt video sắm sửa mùa tựu trường của Vancour từng thu hút 6,8 triệu lượt xem. Năm nay, các video mua đồ trang trí ký túc và quần áo mới chỉ đạt vài chục nghìn. Cô ngờ rằng người xem đang đắn đo hơn vì giá bắt đầu tăng. Vancour chuyển sang nội dung phối đồ từ quần áo sẵn có và tham gia thử thách dùng hết sản phẩm trang điểm trước khi mua món mới.

“Tôi không nhất thiết phải mua cả triệu món đồ”, cô nói.

Lạc Chi