Người Nùng Tuyên Quang - Gìn giữ văn hóa trong sắc áo, tiếng ca

Thiếu nữ Nùng trao hồn quê trong điệu múa.

Lời hát lượn theo bước áo chàm bay

Mỗi dân tộc đều có một cách riêng để kể chuyện về mình. Với người Nùng ở Tuyên Quang, câu chuyện ấy hiện ra trong lời hát và tà áo - hai mạch nguồn tinh thần không bao giờ vơi cạn.

Phụ nữ Nùng mặc áo dài chàm, khuy bạc chạy dọc vạt áo như những giọt sương đọng lại sau đêm dài. Chiếc khăn đội đầu thêu tay, hoa văn tỉ mỉ đến từng mũi chỉ, là món hồi môn không thể thiếu mà người mẹ trao cho con gái khi về nhà chồng. Trong ánh lửa bếp bập bùng, đôi bàn tay rám nắng vẫn cần mẫn khâu đường kim, thêu nét chỉ, như dệt vào đó biết bao nỗi niềm.

“Con gái Nùng mà không biết thêu khăn, không may được áo đội đầu thì chưa thành người lớn”, ông Vàng Văn Quân, dân tộc Nùng, là người cao tuổi ở xã Thượng Sơn, tỉnh Tuyên Quang vừa cười hiền, vừa kể. “Đàn ông thì phải biết hát lượn. Không chỉ để cưới vợ, mà để giữ lấy hồn mình giữa đất trời này”.

Hát lượn của người Nùng không đơn thuần là lời ca. Đó là hình thức giao duyên, là đối thoại bằng cảm xúc, là sự thử thách trí tuệ và khả năng ứng khẩu. Trong lễ cưới, nhà trai đến rước dâu mà không hát, là nhà gái chưa chịu mở cửa. Từng câu hát tung hứng, vừa tình tứ, vừa thâm thúy, như kéo dài thêm nhịp bước rộn ràng, như nối dài thêm nỗi nhớ gửi trao.

Thiếu nữ Nùng khoe sắc giữa mây ngàn Tuyên Quang.

Chị Nguyễn Thùy Trang - du khách Hà Nội từng tham dự một lễ cưới truyền thống của người Nùng ở xã Pờ Ly Ngài, tỉnh Tuyên Quang cho biết: “Lần đầu tiên tôi chứng kiến một đám cưới không cần MC, không cần loa đài, chỉ có tiếng hát. Mà câu nào cũng sâu, cũng đằm. Người già hát, người trẻ hát, khách đến cũng bị cuốn vào không khí ấy. Như thể mỗi người đều là một phần của buổi lễ, đều được chạm vào nét tinh tế rất riêng của văn hóa Nùng”.

Không chỉ có hát lượn, người Nùng còn có lễ cúng rừng - nghi lễ thiêng liêng được tổ chức vào đầu năm mới để tạ ơn rừng xanh, thần núi, thần cây đã che chở cho dân bản. Trong khu rừng cấm được bảo vệ nghiêm ngặt, người ta dựng bàn cúng dưới gốc cây cổ thụ, treo bánh dày, thịt gác bếp, rượu ngô và những lời khấn nguyện. Không tiếng trống, chẳng chiêng vang, chỉ có nhịp lòng người hòa cùng gió núi.

Ông Hoàng Văn Triệu, dân tộc Nùng, người cao tuổi ở xã Pà Vầy Sủ, tỉnh Tuyên Quang lặng lẽ nói: “Cúng rừng không chỉ để cầu mùa, mà để dặn nhau: Rừng là nhà, cây là bạn. Nếu mất rừng, là mất luôn cả dòng giống mình. Cho nên giữ rừng, là giữ lấy chính mình”.

Giữ bản sắc bằng những điều rất đỗi dịu dàng

Trong dòng chảy của hiện đại, khi người trẻ dần ưa áo phông quần jean, khi câu hát đối bị thay thế bằng tin nhắn vội vàng, thì ở đâu đó nơi núi rừng Tuyên Quang, vẫn có những người lặng lẽ níu giữ hồn xưa.

Sắc áo chàm hòa cùng mây núi quê hương.

Nhiều nghệ nhân dân gian người Nùng ở Tuyên Quang vẫn lặng lẽ giữ gìn hồn văn hóa theo cách riêng của mình. Có người, mỗi mùa hội lại đem váy áo truyền thống ra hong nắng, vuốt lại từng nếp gấp như thể chạm tay vào ký ức. Có người đau đáu: “Hát cho khách nghe thì dễ, hát để cháu con mình nhớ mới khó”. Vậy nên, trong những khoảng lặng đời thường, họ lại thủ thỉ dạy lũ trẻ vài câu hát lượn, mũi thêu đầu tiên trên khăn đội đầu, hay những mẫu chuyện xưa bằng tiếng mẹ đẻ. Bởi với họ, giữ được lời ca là giữ được cội nguồn.

Trong các homestay ở Hoàng Su Phì, du khách giờ đây không chỉ đến ngắm ruộng bậc thang hay uống trà Shan tuyết, mà còn để khoác thử bộ áo chàm, để ngồi bên bếp lửa nghe bà cụ cất lời hát lượn, để tự tay nhuộm một tấm vải chàm mang về làm kỷ niệm. Những trải nghiệm ấy - tưởng nhỏ nhưng lại khiến người ta lưu luyến mãi.

“Ở đây không có ánh đèn sân khấu, không có màn trình diễn hoàn hảo. Nhưng khi nghe bà cụ hát, nhìn cách bà vuốt lại nếp áo cho du khách, tôi thấy mình như vừa chạm vào một điều gì rất thật, rất đẹp mà lâu nay mình bỏ quên”, anh Nguyễn Quốc Huy - du khách đến từ Thành phố Hồ Chí Minh chia sẻ sau chuyến đi.

Giữa lớp lớp rừng xanh, người Nùng không nói nhiều, nhưng từng nếp áo, từng câu hát họ gìn giữ chính là cách trả lời dịu dàng nhất cho câu hỏi: Làm sao để không đánh rơi bản sắc trong hành trình đến với ngày mai?

Bài, ảnh: Đức Quý