Người nước ngoài kinh ngạc về một Sài Gòn nhộn nhịp hơn 100 năm trước

Trong lịch sử Việt Nam, ít có thành phố nào mang trong mình nhiều đổi thay và sự giao thoa văn hóa mạnh mẽ như Sài Gòn. Từ một vùng đất hoang sơ, Sài Gòn dần trở thành trung tâm hành chính và thương mại quan trọng của miền Nam Việt Nam, rồi sau đó là thuộc địa của thực dân Pháp với những thay đổi lớn về cấu trúc đô thị.

Sách Sài Gòn Paris Viễn Đông. Ảnh: ML.

Tập tư liệu phản ánh sự phát triển của Sài Gòn

Cuốn sách Sài Gòn - Paris Viễn Đông (Nguyễn Quang Diệu và Thanh Thư dịch và định bản) là tập hợp các ghi chép của những tác giả nước ngoài và Việt Nam về Sài Gòn từ đầu thế kỷ 19 đến thời kỳ Pháp chiếm đóng.

Đây là một tập hợp tư liệu phong phú, giúp người đọc hình dung một cách chân thực về sự phát triển của Sài Gòn từ một thị trấn nhỏ ven sông trở thành một đô thị quan trọng của khu vực.

Sài Gòn - Paris Viễn Đông được chia thành 10 chương, mỗi chương là một bài viết của một tác giả, mang đến nhiều góc nhìn độc đáo về thành phố này.

Chương 1 mở đầu bằng những ghi chép của John White, một thương nhân Mỹ đến Sài Gòn vào đầu thế kỷ 19, mô tả thành Gia Định thời kỳ đầu triều Nguyễn với những đặc trưng về kiến trúc, kinh tế và xã hội.

Chương 2 là bài viết của Jules Silvestre về lịch sử Sài Gòn trước khi Pháp chiếm đóng, cung cấp cái nhìn tổng quan về sự hình thành và phát triển của thành phố từ thế kỷ 17 đến giữa thế kỷ 19.

Chương 3 ghi lại quá trình thực dân Pháp đánh chiếm Sài Gòn, do A. Benoist de la Grandìere - một sĩ quan Pháp - thuật lại, mang đến cái nhìn từ phía quân đội viễn chinh về sự kiện này.

Chương 4 là bài viết của Albert Morice cung cấp một cái nhìn tổng thể về Nam kỳ, bao gồm điều kiện địa lý, môi trường tự nhiên và đời sống của người dân.

Chương 5 là bài viết của học giả Trương Vĩnh Ký cung cấp một số ghi chép về lịch sử Sài Gòn từ góc nhìn của một người Việt. Ông phân tích sâu về những biến động chính trị và ảnh hưởng của người nước ngoài đối với thành phố này.

Chương 6-10 là những bài viết của các tác giả phương Tây khác: Pierre Barrelon, Jasper Whiting, Gabrielle M. Vassal mô tả ấn tượng của họ về Sài Gòn, từ những khu chợ sầm uất (đặc biệt là khu vực Chợ Lớn), những con đường đầy tiếng rao hàng trên phố đến sự pha trộn giữa các nền văn hóa (Việt Nam, Trung Hoa và phương Tây) trong đời sống hàng ngày.

Trung tâm Chợ Lớn khoảng năm 1925. Ảnh: TL.

Một đô thị năng động, cởi mở và giao thoa văn hóa

Qua các tư liệu trong sách, có thể thấy rằng thành phố hình thành là kết quả của hàng thế kỷ di cư, giao thương, chiến tranh và biến động chính trị. Từ một vùng đất nằm ở rìa Chân Lạp, rồi trở thành một phần của lãnh thổ Đại Việt vào thế kỷ 17 và sau đó là dưới sự cai trị của chúa Nguyễn, sau là triều Nguyễn, Sài Gòn phát triển mạnh mẽ về cả kinh tế lẫn quân sự, trở thành trung tâm điều hành của Nam kỳ lục tỉnh.

Trong suốt thế kỷ 19, Sài Gòn tiếp tục khẳng định vai trò quan trọng của mình trong khu vực Đông Nam Á, đặc biệt là khi giao thương với các nước phương Tây và các thương nhân Trung Hoa, Ấn Độ, Mã Lai ngày càng phát triển.

Các nguồn tư liệu trong sách cho thấy Sài Gòn có một hệ thống chợ phong phú với hàng hóa đa dạng, từ lúa gạo, tơ lụa đến các loại thực phẩm nhập khẩu. Không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa, Sài Gòn còn là nơi giao thoa văn hóa, nơi mà các cộng đồng người Việt, Hoa, Chân Lạp tạo nên một bức tranh đa sắc màu về văn hóa và xã hội.

Bên cạnh sự phát triển kinh tế, Sài Gòn cũng là một nơi chứng kiến nhiều cuộc chiến tranh và tranh chấp quyền lực. Cuộc chiến giữa nhà Nguyễn và Tây Sơn đã khiến thành phố nhiều lần rơi vào tình trạng bất ổn. Sau khi nhà Nguyễn giành lại quyền kiểm soát, vua Gia Long đã cho xây dựng lại thành Gia Định theo mô hình Vauban của phương Tây, khẳng định vị thế quân sự vững chắc của thành phố này.

Tuy nhiên, chỉ chưa đầy nửa thế kỷ sau, một biến cố lớn lại xảy ra: Thực dân Pháp tiến hành cuộc xâm lược Nam kỳ vào năm 1859 và nhanh chóng chiếm được Sài Gòn. Từ đây, thành phố bước vào một giai đoạn mới - trở thành trung tâm chính quyền thuộc địa Pháp tại Đông Dương.

Nơi này thành một đô thị kiểu Tây phương với đường sá rộng rãi, các công trình hành chính đồ sộ và một hệ thống hạ tầng hiện đại.

Dưới sự cai trị của người Pháp, những cuộc nổi dậy của người Việt chống lại sự chiếm đóng, các cuộc đấu tranh giành lại quyền kiểm soát thành phố đã tạo nên một bức tranh đầy xung đột trong lịch sử của đô thị này.

Một trong những điểm thú vị của Sài Gòn - Paris Viễn Đông là cách mà các tác giả nước ngoài cảm nhận về thành phố này. Họ kinh ngạc trước sự nhộn nhịp của khu chợ, tò mò trước cách tổ chức xã hội của người Việt, nhưng cũng nhiều lần thể hiện sự ngạc nhiên trước những khác biệt văn hóa mà họ chưa từng thấy ở quê hương mình.

Những mô tả này không chỉ đơn thuần là những ghi chép du ký mà còn giúp chúng ta hiểu được cách mà Sài Gòn được nhìn nhận qua lăng kính của người nước ngoài trong các thời kỳ khác nhau.

Ngày nay, dù đã trải qua nhiều thay đổi, Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh vẫn giữ được tinh thần của một đô thị năng động, cởi mở và giao thoa văn hóa.

Những con đường từng được mô tả trong các ghi chép của John White hay Jules Silvestre giờ đây có thể đã thay đổi, nhưng hơi thở lịch sử vẫn còn lưu giữ trong từng góc phố, từng công trình kiến trúc cổ. Những khu chợ, khu phố người Hoa ở Chợ Lớn vẫn là minh chứng cho một Sài Gòn đa sắc màu, nơi mà các nền văn hóa tiếp tục giao thoa, tạo nên bản sắc riêng biệt cho thành phố này.

Cuốn sách giúp chúng ta hiểu rằng lịch sử không chỉ là những sự kiện ghi chép trên giấy mà còn là những câu chuyện sống động về con người, văn hóa và sự thay đổi không ngừng của một vùng đất.

Đọc Sài Gòn - Paris Viễn Đông, ta không chỉ hiểu về quá khứ mà còn có thể cảm nhận được sức sống mãnh liệt của Sài Gòn, một thành phố luôn chuyển động, luôn vươn lên và luôn là trung tâm của những biến động lịch sử quan trọng.

Minh Châu