Nhà khoa học đánh giá cao tiêu chí Hội đồng biên tập tạp chí khoa học có chuyên gia quốc tế

Bộ Khoa học và Công nghệ đã ban hành Thông tư số 27/2025/TT-BKHCN Quy định về bài báo khoa học và đánh giá, xếp hạng tạp chí khoa học tại Việt Nam. Trong đó, tiêu chí về Hội đồng biên tập được nêu rõ tại điểm b, Khoản 1, Điều 10 về Tiêu chí đánh giá tạp chí khoa học được quy định như sau:

Nhiều chuyên gia đánh giá những tiêu chí về Hội đồng biên tập đã đầy đủ, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc có chuyên gia quốc tế tham gia hội đồng. Đây là một trong những yếu tố góp phần thúc đẩy quá trình quốc tế hóa các tạp chí khoa học tại Việt Nam.

Chuyên gia quốc tế tham gia Hội đồng biên tập là cần thiết

Đánh giá các tiêu chí này, trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Tiến sĩ Phạm Hùng Hiệp - Viện trưởng Viện nghiên cứu Giáo dục và Chuyển giao tri thức, Trường Đại học Thành Đô; Tổng biên tập Tạp chí Evaluation Review nói: “Nếu Hội đồng biên tập của một tạp chí có quá nhiều thành viên thuộc cơ quan chủ quản sẽ dễ biến tạp chí trở thành “sân chơi riêng” của đơn vị. Trong khi bản chất của khoa học là phi biên giới, liên ngành, đa ngành.

Bởi vậy, trong Hội đồng biên tập cần thiết phải có chuyên gia bên ngoài, bao gồm cả chuyên gia quốc tế. Điều này sẽ giúp việc đánh giá bài báo được đầy đủ và khách quan hơn.

Việc mời chuyên gia quốc tế tham gia Hội đồng biên tập chủ yếu phụ thuộc vào tầm nhìn chiến lược của tổng biên tập và đơn vị chủ quản tạp chí. Những cơ sở có hoạt động hợp tác quốc tế hiệu quả thường thuận lợi hơn trong việc kết nối. Hơn nữa công việc biên tập không quá phức tạp như mời giảng dạy hay cùng triển khai nghiên cứu và hoàn toàn có thể thực hiện từ xa.

Theo kinh nghiệm từ các tạp chí đã hội nhập quốc tế tốt, đã được chỉ mục trên Scopus/WoS, những đơn vị này thường tổ chức hội thảo định kỳ ở cấp quốc gia hoặc quốc tế, mời thành viên Hội đồng biên tập tham dự để báo cáo, chia sẻ kinh nghiệm, trình bày nội dung khoa học và kết hợp họp hội đồng.

Điều quan trọng là mỗi tạp chí và cơ quan chủ quản cần xác định rõ mục tiêu phát triển, bởi mức độ quốc tế hóa phụ thuộc lớn vào năng lực nội tại và năng lực khoa học của chính tạp chí đó”.

Tiến sĩ Phạm Hùng Hiệp - Viện trưởng Viện nghiên cứu Giáo dục và Chuyển giao tri thức, Trường Đại học Thành Đô; Tổng biên tập Tạp chí Evaluation Review. Ảnh: NVCC.

Theo chia sẻ của Giáo sư, Tiến sĩ khoa học Phạm Hoàng Hải - Phó Chủ tịch Hội đồng Giáo sư liên ngành Khoa học Trái đất - Mỏ năm 2025, thành viên Hội đồng biên tập Tạp chí Các Khoa học về Trái đất, việc bổ sung chuyên gia quốc tế tham gia Hội đồng biên tập đã được hầu hết các tạp chí thuộc Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam thực hiện.

Để mời được các chuyên gia này, các tạp chí cần có nguồn kinh phí ổn định và chế độ thù lao phù hợp. Đồng thời, cơ quan chủ quản phải có mạng lưới hợp tác quốc tế đủ mạnh, thông qua các nhà khoa học để tiếp cận và lựa chọn chuyên gia phù hợp.

Việc gửi lời mời cần được cân nhắc kỹ, nêu rõ các điều khoản hợp tác và đặc biệt là thời gian chuyên gia có thể dành cho tạp chí. Vì thế, không thể đưa tên bất kỳ ai vào hội đồng chỉ để cho đủ số lượng.

Đề cập thêm đến tiêu chí ít nhất 50% thành viên Hội đồng biên tập là chuyên gia độc lập ngoài cơ quan chủ quản của tạp chí, thầy Hải bày tỏ: "Yêu cầu này là cần thiết và hoàn toàn khả thi. Đối với các tạp chí thuộc Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, đơn vị chủ quản là các viện chuyên ngành. Trước sáp nhập, Viện Địa chất là cơ quan chủ quản của Tạp chí Khoa học Trái đất. Do đó, hoàn toàn có thể mời chuyên gia từ Viện Địa chất và Địa vật lý biển, Viện Địa lý, Viện Vật lý địa cầu để tham gia hội đồng.

Hiện nay, các viện trên đã hợp nhất thành Viện Các Khoa học Trái đất. Bởi vậy, cũng cần có sự tính toán lại, nếu áp dụng theo tiêu chí ít nhất 50% thành viên ngoài cơ quan chủ quản, phần nào sẽ thu hẹp nguồn chuyên gia trình độ cao để mời tham gia Hội đồng biên tập của Tạp chí Các khoa học về Trái đất thuộc viện.

Cần khẳng định lại, tiêu chí quan trọng nhất của Hội đồng biên tập vẫn là trình độ chuyên môn, khả năng tham gia thực chất và đảm bảo liêm chính".

Dưới góc nhìn của Giáo sư, Tiến sĩ Ngô Quốc Anh – Viện trưởng Viện Hóa học, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, Hội đồng biên tập các tạp chí khoa học nên có sự tham gia của chuyên gia nước ngoài hoặc chuyên gia người Việt Nam đang làm việc ở nước ngoài.

Điều này giúp tăng tính khách quan trong quá trình biên tập, phản biện và xét duyệt bài, đồng thời nâng cao chất lượng và uy tín của tạp chí. Khi tạp chí xây dựng được năng lực học thuật mạnh, việc mời chuyên gia quốc tế sẽ thuận lợi hơn.

Tiêu chí yêu cầu ít nhất 50% thành viên Hội đồng biên tập phải là chuyên gia độc lập ngoài cơ quan chủ quản cũng là phù hợp với thông lệ quốc tế. Hiện nay, Tạp chí Hóa học của Viện Hóa học đã đạt tỷ lệ hơn 50% thành viên biên tập không thuộc cơ quan chủ quản.

Giáo sư, Tiến sĩ Ngô Quốc Anh – Viện trưởng Viện Hóa học, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam. Ảnh: vienhoahoc.ac.vn

Các tạp chí cũng cần tuân thủ quy trình vận hành theo chuẩn quốc tế

Bàn luận thêm về tiêu chí công khai thành phần của Hội đồng biên tập, Tiến sĩ Phạm Hùng Hiệp nhấn mạnh, thế giới đang vận hành bằng các hệ thống CV khoa học trực tuyến, do đó việc công khai có nhiều thuận lợi. Để đảm bảo tính minh bạch, thông tin về các thành viên Hội đồng biên tập của tạp chí cần được công bố đầy đủ và rõ ràng, đặc biệt nên gắn kèm các CV khoa học như Google Scholar hoặc ORCID ID.

"Điều đáng quan tâm hơn là liệu các thành viên Hội đồng biên tập có thực sự tham gia phản biện và xử lý bản thảo hay không? Hiện nay, tại một số tạp chí của Việt Nam, Hội đồng biên tập chủ yếu tham gia ở mức độ tư vấn. Bài báo gửi đến Hội đồng lẽ ra phải được chuyển lại cho thành viên trực tiếp xử lý từng bản thảo theo đúng quy trình trên thế giới nhưng lại được giao cho các biên tập viên cơ hữu, nhiều khi lại không phải nhà khoa học.

Những người này có thể đứng ra mời phản biện hoặc xử lý khâu tiếp nhận bài nhưng người quyết định cuối cùng về chất lượng và việc đăng bài phải là nhà khoa học, người có chuyên môn thuộc lĩnh vực" - thầy Hiệp nhấn mạnh.

Với kinh nghiệm là thành viên Hội đồng biên tập của 5 tạp chí quốc tế thuộc Scopus/WoS, thầy Hiệp thông tin, quy trình ở các tạp chí uy tín luôn tách bạch giữa Hội đồng biên tập và Hội đồng tư vấn.

Hội đồng tư vấn chỉ đưa ra ý kiến chuyên môn khi cần, thỉnh thoảng tham gia phản biện; còn Hội đồng biên tập phải là những nhà khoa học trực tiếp xử lý bản thảo, quyết định phản biện và chịu trách nhiệm cuối cùng về chất lượng học thuật. Tổng biên tập ở nhiều tạp chí quốc tế chỉ xem thông tin ở cấp độ giám sát chung, còn mọi khâu xử lý đều được phân công rõ ràng.

Tiến sĩ Phạm Hùng Hiệp nói thêm: “Các tiêu chí liên quan đến Hội đồng biên tập tạp chí do Bộ Khoa học và Công nghệ ban hành đã tương đối đầy đủ nhưng hiệu quả triển khai phụ thuộc rất lớn vào vai trò của tổng biên tập và mức độ đầu tư của đơn vị chủ quản.

Mỗi tạp chí cần được đầu tư đáng kể trong 2, 3 năm đầu, có thể lên tới hàng tỷ đồng, nếu không sẽ rất khó hình thành một hệ thống quản lý bài bản. Bên cạnh nguồn lực của trường đại học, sự hỗ trợ từ Nhà nước cũng rất cần thiết. Vì tạp chí khoa học là hoạt động phi lợi nhuận, không thể yêu cầu họ tự tồn tại ngay lập tức nếu không có đầu tư.

Ngoài chi phí để mời chuyên gia quốc tế, phải đặc biệt có sự đầu tư về hệ thống vận hành phù hợp chuẩn quốc tế. Không thể xử lý công việc bài vở qua email vì mỗi lần tải xuống, tải lên, điền thủ công từng thông tin đều mất nhiều thời gian.

Các tạp chí lớn trên thế giới đã chuyển đổi số hoàn toàn, từ mời phản biện, xử lý bài đến lưu vết hệ thống. Thậm chí nhiều nơi còn có công cụ AI để gợi ý tìm người phản biện. Đây cũng là cách để giúp các tạp chí của Việt Nam nâng cao uy tín và tiệm cận chuẩn mực quốc tế”.

Trước yêu cầu ngày càng cao về chất lượng công bố, đối với các tạp chí đang hướng tới được chỉ mục trên Scopus/WoS, Giáo sư, Tiến sĩ khoa học Phạm Hoàng Hải chỉ ra việc mời chuyên gia nước ngoài đúng chuyên ngành tham gia Hội đồng biên tập, phản biện là yêu cầu bắt buộc.

Bên cạnh đó, cần đẩy mạnh công bố bằng tiếng Anh và bảo đảm tất cả các bài báo được xuất bản online. Mỗi tạp chí cần có tiêu chí chất lượng rõ ràng để sàng lọc bài gửi, tránh việc đăng tải những bài kém chất lượng gây ảnh hưởng đến uy tín chung. Chất lượng cuối cùng phụ thuộc lớn vào chuyên gia phản biện và Hội đồng biên tập.

Giáo sư, Tiến sĩ khoa học Phạm Hoàng Hải - Phó Chủ tịch Hội đồng Giáo sư liên ngành Khoa học Trái đất - Mỏ năm 2025; thành viên Hội đồng biên tập Tạp chí Các Khoa học về Trái đất. Ảnh: hdgslnkhtdm.com.vn

Với quan điểm của Giáo sư, Tiến sĩ Ngô Quốc Anh, uy tín của Hội đồng biên tập là uy tín tổng hợp từ tất cả thành viên, trong đó giữ vai trò quyết định là bộ phận thường trực gồm Chủ tịch, các Phó Chủ tịch, Thư ký tòa soạn và Thư ký hội đồng. Đây là những người xử lý công việc hàng ngày, ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng công việc và uy tín của tạp chí. Các thành viên khác của hội đồng, thông qua hoạt động phản biện và đóng góp học thuật cũng góp phần tạo nên uy tín chung.

Để nâng cao chất lượng tạp chí, thầy Quốc Anh chỉ ra, cần xây dựng kế hoạch phát triển rõ ràng và các chính sách phù hợp, trong đó quan trọng nhất là quốc tế hóa.

Điều này bao gồm việc sử dụng tiếng Anh trong công bố khoa học và tăng tỷ lệ bài của các tác giả nước ngoài. Khi thu hút được lượng bài gửi phong phú từ cộng đồng học thuật quốc tế, tạp chí mới có thể tiệm cận chuẩn mực của các tạp chí uy tín trên thế giới. Nếu chỉ xuất bản bằng tiếng Việt hoặc phần lớn bài viết của tác giả trong nước, tốc độ quốc tế hóa sẽ chậm hơn.

Bên cạnh chất lượng học thuật và đội ngũ biên tập uy tín, các tạp chí cũng cần tuân thủ nghiêm ngặt quy trình vận hành theo chuẩn quốc tế. Một trong những tiêu chí quan trọng là đảm bảo thời hạn xét duyệt và phản hồi. Nhiều tạp chí quốc tế quy định rõ thời gian từ khi nhận bài đến khi đưa ra quyết định, chẳng hạn 30 hoặc 50 ngày và phải thực hiện đúng cam kết. Đây là yếu tố then chốt tạo sự tin cậy đối với tác giả.

Tóm lại, ngoài việc nâng cao năng lực biên tập, việc vận hành và quản lý theo mô hình tạp chí quốc tế cũng sẽ giúp các tạp chí trong nước hoạt động hiệu quả hơn và tiệm cận chuẩn mực toàn cầu.

Hồng Linh