Nhà văn Lê Tri Kỷ - Người đặt nền móng cho Nhà xuất bản CAND

Người viết có “màu Công an nhất”

Sinh thời, cố nhà văn Xuân Thiều từng nhận xét rằng Lê Tri Kỷ là “nhà văn có màu Công an nhất”. Câu nhận định ngắn gọn tưởng như chỉ là một lời khen văn chương, nhưng thực chất bao hàm một cái nhìn sâu sắc hơn: Lê Tri Kỷ là hội viên Hội Nhà văn đầu tiên trong lực lượng Công an. Ông không chỉ viết về Công an - ông là Công an. Không chỉ hiểu lực lượng này bằng lý trí, ông còn hiểu bằng trải nghiệm, cảm xúc, bằng đời sống nội tâm của người trong cuộc.

Nhà văn Lê Tri Kỷ.

Viết văn với ông không phải để khẳng định tên tuổi, mà là cách chiêm nghiệm, nhìn lại những gì mình và đồng đội đã trải qua trong những hoàn cảnh cam go nhất. Những tác phẩm của ông - dù không nhiều về số lượng - vẫn luôn được đánh giá cao bởi sự trung thực, sắc sảo, đặc biệt là chất đời thực trong từng nhân vật. Ông từng hai lần liên tiếp giành Giải A của Hội Nhà văn Việt Nam (1994, 1995) với hai tập truyện ngắn “Cuộc tình thế kỷ” và “Không thiện, không ác”.

Thành lập nhà xuất bản từ “vùng trắng”

Mùa xuân năm Tân Dậu (1981), Nhà xuất bản CAND chính thức được thành lập - tiền thân là Phòng Sáng tác Văn nghệ, Cục Tuyên huấn (Bộ Công an). Trong quyết định thành lập, ông Lê Tri Kỷ là người đứng tên sáng lập nhưng theo nguyện vọng cá nhân, để có thời gian dành cho sáng tác, ông không giữ chức Giám đốc mà được giao nhiệm vụ Phó giám đốc, Tổng biên tập từ năm 1981 đến khi nghỉ hưu năm 1987.

Với một nhà xuất bản hoàn toàn mới mẻ, đề tài đặc thù, thiếu nhân lực am hiểu xuất bản, lại chưa có cơ sở vật chất hay mô hình vận hành, vai trò tổ chức khởi đầu có ý nghĩa sống còn. Lê Tri Kỷ đã dùng chính uy tín cá nhân, quan hệ công tác và niềm tin của người làm nghề để tập hợp đội ngũ ban đầu - những người đặt viên gạch đầu tiên xây móng cho một nhà xuất bản đặc thù nhưng giàu tiềm năng phát triển.

Mở rộng biên độ của một nhà xuất bản ngành

Ngay từ đầu, ông Lê Tri Kỷ đã không muốn Nhà xuất bản CAND chỉ bó hẹp trong chức năng phát hành giáo trình hay tài liệu nghiệp vụ. Trong vai trò Tổng biên tập, ông chủ trương xây dựng những tủ sách hướng tới đại chúng như Tủ sách truyền thống ngành, Tủ sách giáo dục chính trị tư tưởng, chủ động tổ chức sưu tầm, biên soạn, mời gọi cộng tác viên từ các địa phương và lực lượng Công an viết về người thật, việc thật - những tấm gương bình dị giữa đời thường.

Không chỉ chú trọng sách trong ngành, ông còn khuyến khích khai thác mảng sách dịch - cả tài liệu chuyên ngành lẫn hồi ký, nghiên cứu từ nước ngoài - để cán bộ, chiến sĩ có cái nhìn so sánh, đối chiếu, từ đó mở rộng tư duy. Theo ông, dòng sách tham khảo - dù khô khan - lại chính là nền móng tri thức bền vững nhất.

Một nhà lãnh đạo kiến tạo

Là một người tổ chức đầy sáng tạo, ông Lê Tri Kỷ từng bàn với Ban Giám đốc Nhà xuất bản để đề xuất tổ chức các trại sáng tác, tạo điều kiện cho văn nghệ sĩ đi thực tế tại các đơn vị Công an. Những hoạt động này đặt nền móng ban đầu cho phong trào viết về đề tài an ninh - trật tự, vốn được mở rộng và phát triển mạnh mẽ trong những năm về sau.

Không chỉ là người tổ chức giỏi, ông Lê Tri Kỷ còn là người thầy, người anh lớn của cả một thế hệ nhà văn mặc áo Công an. Một nhà văn từng được trao Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học, nghệ thuật từng nói về ông bằng tất cả sự trân trọng:

“Ông là một tên tuổi lớn về nhiều mặt bao lâu nay bị khuất lấp. Ông là người sáng lập và rèn luyện để hình thành cả một lớp nhà văn mặc áo Công an, kể từ những tên tuổi như Văn Phan, Ngôn Vĩnh, Trần Diễn, Tôn Ái Nhân... Ông tận tình, nâng đỡ, chỉ bảo, vừa như người thầy nghiêm khắc cầm tay chỉ việc, vừa như người anh thân thiết. Mỗi nhà văn của lực lượng ai cũng có một vài kỷ niệm quý của tình thầy trò đối với ông”.

Với cộng sự, ông luôn yêu cầu cao về tính kỷ luật và chuyên môn; với công việc chung, ông là người nghiêm túc, có tầm nhìn rộng, tư duy thoáng. Dù công tác trong ngành đặc thù, ở ông không hề có màu sắc quan phương, mà toát lên chất văn nhân nhiều hơn. Những trang viết của ông gần gũi với đời sống, thấm đẫm nhân tình thế thái. Có kỷ niệm kể lại rằng, khi phát hiện người phù hợp, ông sẵn sàng bỏ qua mọi dị nghị để mời về làm việc - miễn là vì công việc chung.

Dù không còn giữ vị trí điều hành từ sau năm 1987, nhưng chính cách tổ chức, phương pháp tiếp cận ban đầu do ông đặt nền móng đã trở thành tiền đề cho nhiều hoạt động có chiều sâu sau này của Nhà xuất bản CAND - như các cuộc vận động viết văn, tổ chức trại sáng tác, phát hành sách ra thị trường mở, hình thành thương hiệu riêng…

Một người viết từng trải

Từng trải qua công tác trong ngành Công an, từng nếm trải những giờ phút cam go, ông viết với nội tâm sâu lắng và trách nhiệm. Ông không đơn giản thuật lại vụ án, mà chú trọng lật mở tâm lý nhân vật, đặt các nhân vật vào tình huống có giằng xé, để thấy rõ ánh sáng của công lý và nhân tính. Chính vì vậy, tác phẩm của ông vừa mang hơi thở đời sống, vừa thể hiện được chiều sâu nhận thức.

Dấu ấn bền bỉ

Lê Tri Kỷ đã lặng lẽ rút lui khỏi vị trí điều hành Nhà xuất bản từ năm 1987. Những hoạt động lớn của Nhà xuất bản CAND sau đó - như phối hợp Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức các trại viết, mở cuộc vận động viết về đề tài “Vì an ninh Tổ quốc, vì bình yên cuộc sống” (1995), phát hành lịch tờ (1993)… - là công việc của những thế hệ lãnh đạo tiếp nối. Tuy nhiên, nền móng mà ông đặt vẫn hiện hữu - không chỉ trong bộ máy tổ chức, mà còn trong tinh thần làm sách chuyên nghiệp, trách nhiệm và nhân văn.

Lê Tri Kỷ không còn nữa, nhưng trong lịch sử của Nhà xuất bản CAND, tên ông luôn được nhắc đến như người mở đường thầm lặng. Những viên gạch đầu tiên của một công trình trí tuệ luôn đáng để nhớ ơn - và ông chính là một người như thế.

Nhà văn Lê Tri Kỷ (tên thật là Nguyễn Duy Hinh; 1924-1993) được tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật năm 2012. Ông là Đại tá CAND, từng làm Phó Giám đốc, Tổng biên tập Nhà xuất bản CAND.

Các tác phẩm của ông:

"Cây đa xanh" (truyện, năm 1961); "Một người không nổi tiếng" (truyện ký, năm 1970); "Biển động ngày hè" (kịch bản sân khấu, năm 1976); "Thung lũng không tên" (kịch bản điện ảnh, năm 1971); "Câu lạc bộ chính khách" (tiểu thuyết, 2 tập, năm 1986); "Cuộc tình thế kỷ" (tập truyện, năm 1992, tái bản 1994); "Thủ phạm vụ án Ôn Như Hầu" (ký sự, năm 1960); "Phố vắng" (tập truyện ký, năm 1965); "Đất lạ" (kịch bản điện ảnh, năm 1971); "Những tiếng nói thầm" (truyện ký, năm 1978); "Sống chìm" (tập truyện ngắn, năm 1984); "Không thiện không ác" (tập truyện, năm 1988); "Truyện ngắn Lê Tri Kỷ" (tuyển tập, năm 1995).

Lê Quốc Anh