Nhà văn Nguyễn Quang Lập: Viết về làng

Người anh hùng của “làng ta”

"Làng ta" ở đây làng Phan Long, một ngôi làng nhỏ ven sông Gianh. Làng được lập sau cuộc chiến tranh Trịnh - Nguyễn (1627-1775). Theo như nhà văn Nguyễn Quang Lập cho biết thì khoảng sau năm 1672, nghĩa là gần 350 năm. Nhà văn dùng hai chữ "làng ta", giản dị như làng còn xác tín đấy chính là cố thổ của mình.

Người "anh hùng" ở đây là liệt sĩ Nguyễn Tiến Nhẫn, sinh năm 1929, hy sinh ngày 16/8/1948, lúc 19 tuổi. "Từ năm mười một, mười hai tuổi anh thường biến mất trong các cuộc chơi. Lúc đầu em giận lắm. Dần dần cũng hiểu ra. Phải có việc gì quan trọng lắm anh mới trốn em, không cho ai biết mình đi đâu. Em đã tự mình tìm ra bí mật". Những dòng chữ này ở trang 49 "hé" ra nhiệm vụ bí mật của nhân vật "anh" - Nguyễn Tiến Nhẫn là làm điệp báo cho Việt Minh trong vùng bị Pháp tạm chiếm.

Nhà văn Nguyễn Quang Lập.

Bối cảnh của "Làng ta có một anh hùng" đưa người đọc trở lại bối cảnh của những năm đầu trước trong và sau Cách mạng tháng Tám. Với Phan Long, dù "Làng mình vẫn yên ổn. Phố Chợ vẫn sầm suất", nhưng Việt Minh đã xây dựng được cơ sở, tổ chức nhiều hoạt động bí mật và cũng đã bị khủng bố, bắt bớ. Mặc dù đang ở độ tuổi "Khi xưa đôi ta bé ta chơi. Bang, bang", nhưng Nguyễn Tiến Nhẫn đã được tổ chức Đảng cơ sở giao nhiệm vụ nhận tài liệu, thư báo của Việt Minh và nhiều công tác bí mật khác trong vùng địch chiếm.

"Chú bé loắt choắt" (cách gọi của nhà thơ Tố Hữu trong bài thơ "Lượm") Nguyễn Tiến Nhẫn lúc thì làm liên lạc, lúc thì được cài cắm vào các quán ăn và các quán cà phê trong vùng, nơi bọn lính khố xanh, khố đỏ của Pháp hay lân la nhậu nhẹt, phiên dịch cho họ để dò la tin tức, khai thác tình báo.

Ở Nguyễn Tiến Nhẫn có nhiều phẩm chất của một tình báo viên trong "lòng địch" sáng dạ, biết tiếng Pháp, giỏi hóa trang, thông thuộc địa hình để "đưa cán bộ từ ngoài Bắc vào". Anh thông minh, trí nhớ tốt "Tài nhớ của anh khó ai bì. Chú Vũ kể, ngày đó liên lạc truyền chỉ thị bằng miệng, nhiều chỉ thị cả trang A4 anh thuộc không sót một dấu phẩy. Một tuần sau cán bộ muốn nghe lại chỉ thị, anh đọc lại y nguyên" (trang 74).

Phong trào cách mạng ở Quảng Bình nói chung và Phan Long nói riêng ngày càng sôi động nhưng nhiều thử thách, Nguyễn Tiến Nhẫn ngày càng trưởng thành từ điệp báo cho Việt Minh, trở thành tình báo viên cho Công an Quảng Bình từ những ngày đầu "trứng nước". Từ làng Phan Long, anh bước ra Chiến khu Trung Thuần, mở rộng hoạt động, theo yêu cầu của tổ chức. "Mười một, mười hai tuổi từng làm liên lạc viên cho chú Cổ Kim Thành trực tiếp chỉ đạo. Lên mười bốn, mười lăm tuổi từng làm liên lạc viên cho chú Vũ, là chú Đồng Sĩ Nguyên, Mười sáu tuổi anh Nhẫn làm điệp báo cho Trung đoàn 247 của chú Trần Quý Hai", và lập được nhiều chiến công xuất sắc.

Trong một lần, do đường dây bị lộ, Nguyễn Tiến Nhẫn bị địch bắt. Đó là ngày 24/7/1948. Dù bị tra tấn dã man, sĩ quan phòng Nhì Pháp dùng nhiều thủ đoạn tra khảo nhưng Nguyễn Tiến Nhẫn kiên quyết không khai.

Bộ đội ta cũng tổ chức trận đánh đồn Hoàn Lão nhằm mục đích giải cứu Nguyễn Tiến Nhẫn, nhưng bất thành do trước đó anh đã bị địch đưa vào giam ở thị xã Đồng Hới. Và rồi, Nguyễn Tiến Nhẫn bị Pháp đưa ra xử bắn công khai, trước cả vạn người, để uy hiếp tinh thần cách mạng của nhân dân. Lúc đó anh mới 19 tuổi, sau này được công nhận là Liệt sĩ.

Nguyễn Tiến Nhẫn không chỉ mưu trí, dũng cảm, lập được nhiều thành tích, mà còn là thiếu nhi có trái tim nhân hậu, tham gia nhiều hoạt động của đội Hướng Đạo, vận động gia định ở Phố Chợ có điều kiện cứu đói khi gặp đoàn người từ Nghệ An tha lương lả bên đường, sang cả làng Thổ Ngọa bên cạnh cứu đói, đến mức khi trở về nhà anh cũng suýt chết đói. Đối với các thế hệ người dân làng Phan Long, Nguyễn Tiến Nhẫn xứng đáng anh dùng, mãi mãi là người anh hùng.

Viết để trả nghĩa “làng ta”

Dòng chảy sự kiện trong tác phẩm được đặt trên nền hồi ức về "Những chuyện làng mình - chợ Ba Đồn, sông Gianh và Lòi Cát. Chuyện của anh, của em, của chúng mình, của ba mạ, của người làng và bạn bè". Đó còn là tình cảm anh em lớn lên bên nhau của "cặp đôi Kiều Nguyệt Lê - Lục Văn Nhẫn", nhân vật "em" kể chuyện trong tác phẩm có tên là Lê và Nguyễn Tiến Nhẫn.

Bìa cuốn “Làng ta có một anh hùng” của nhà văn Nguyễn Quang Lập.

Phan Long là một làng cổ, bản sắc văn hóa và giàu truyền thống cách mạng. Hòa bình lập lại mới biết, hóa ra chín phần mười người làng Phan Long theo Việt Minh. Hóa ra hai quán Phở Tới, Nhậu đê của ông Bếp Tới là nơi in truyền đơn, may cờ đỏ. Hóa ra dưới gốc cây bàng trước nhà ông Vĩnh Tường là nơi cất giấu vũ khí của Việt Minh. "Chú Thành làm nghề bốc vác ở bến chợ ga tàu, hiền lành nhu mì, suốt ngày không nói một tiếng, hóa ra là lãnh đạo Việt Minh đầu huyện, đầu tỉnh. Chú Vũ bán dao, kéo, rựa ở chợ, vừa bán vừa ngủ, ngáy vang cả đình chợ hóa ra là chủ lực của huyện" (trang 99).

Làng Phan Long ấy, gần gũi thân thiết nhau, họ hàng bà con gần như cả làng. Nhưng việc ai nấy biết, ai theo Việt Minh ai không tuyệt chẳng ai nói ra.

Như nhà văn Nguyễn Quang Lập nói ở Lời nói đầu, ông tái hiện câu chuyện "Làng ta có một anh hùng" bằng thủ pháp pha trộn giữa hư cấu là phi hư cấu. Nhà văn đã dẫn dắt người đọc trở về làng Phan Long của thị trấn Ba Đồn cách nay trên dưới tám chục năm, với biết bao cảm xúc chân thành, tự hào về "làng ta".

Bạn đọc gặp lại trong tác phẩm các nhân vật lịch sử như "Chú Cổ Kim Thành" sau này là Bí thư Tỉnh ủy Quảng Bình, Phó bí thư Tỉnh ủy Bình Trị Thiên, đại biểu Quốc hội các khóa IV,V,VI. "Chú Vũ" trong tác phẩm là Trung tướng Đồng Sĩ Nguyên, khi đó phụ trách quân sự huyện Quảng Trạch, giai đoạn 1940 - 1945. "Chú Trần Quý Hai" sau này là Trung tướng Trần Quý Hai, Phó tổng tham mưu trưởng Quân đội nhân dân Việt Nam; lúc đó Tư lệnh chiến trường Bình Trị Thiên. Ông Lại Văn Ly sau này là Phó chủ tịch UBND tỉnh Quảng Bình vốn là đồng đội cùng tổ điệp báo với Nguyễn Tiến Nhẫn.

Ngoài ra còn có nhiều cán bộ tiền khởi nghĩa ở vùng Ba Đồn - Quảng Trạch trước đây, như các ông, bà: Phan Văn Trinh, Hồ Danh, Hoàng Cần, Nguyễn Phi Phổ, Nguyễn Thị Lợi, Nguyễn Hữu Mường…

Đọc "Làng ta có một anh hùng" còn thấy quá khứ, hiện tại và tương lai gặp nhau trong những khoảnh khắc đồng hiện, những bí mật bị chôn giấu sẽ dần lộ diện qua "dòng chảy ký ức" của nhân vật "em" (tức là Lê), nhân vật thời "Anh thích lăng xăng bang, bang / Em cũng theo anh bang, bang" cùng lớn lên bên nhau, yêu nhau thời tuổi ô mai.

Nguyễn Quang Lập sử dụng thành thạo, uyển chuyển phương ngữ, tên đất, tên người, ca dao cũ của làng Phan Long còn lưu lại trong dân gian vào tác phẩm tạo nên không gian văn hóa đậm bản sắc Quảng Bình.

Vĩ thanh

Nhà văn Nguyễn Quang Lập vốn là kỹ sư vô tuyến điện, cựu chiến binh; là nhà văn thuộc thế hệ đầu tiên của văn học hiện đại sau đổi mới. Ông còn là một nhà biên kịch sân khấu và điện ảnh tài năng.

Để xây dựng nên tác phẩm, ông đã vượt qua nhiều khó khăn để khai thác tư liệu, gặp gỡ người làng, đồng đội của Nguyễn Tiến Nhẫn. Bạn đọc mê văn chương Nguyễn Quang Lập hẳn không quên được văn phong hồn nhiên, lôi cuốn; đặc biệt sự khéo léo khi sử dụng phương ngữ, "khẩu văn làm ướt lòng người hiểu chuyện". Do vậy, 16 chương, gồm 250 trang sách uyển chuyển, giàu hình ảnh, hấp dẫn; sự thật gần gũi, lay động, gắn kết tâm hồn con người.

Tiểu thuyết lịch sử “Làng tôi có một anh hùng” là một giải cấu trúc liên văn bản, kiến giải theo dòng chảy lịch sử, văn hóa... xuyên thấm của một nhà văn tài năng. Tiểu thuyết lịch sử về người anh hùng, liệt sĩ nhỏ tuổi, tác phẩm dự Giải thưởng văn học Kim Đồng lần thứ nhất (2023 - 2025) cũng là món quà không thể có ý nghĩa hơn của nhà văn dành tặng bạn đọc thiếu nhi cả nước.

Gấp lại trang cuối cuốn sách, không chỉ bồi hồi cùng ký ức lịch sử mà còn thấm thía thêm câu nói của Chủ tịch Hồ Chí Minh: "Sự hy sinh anh dũng của các liệt sĩ đã chuẩn bị cho đất nước ta nở hoa độc lập, kết trái tự do". Đây là giá trị tư tưởng của tác phẩm.

Ngô Đức Hành