Nhiều vấn đề đặt ra khi VKS khởi kiện dân sự bảo vệ lợi ích công

Ngày 29-5, theo nghị trình, Quốc hội (QH) thảo luận tại hội trường về dự thảo Nghị quyết của QH về việc thí điểm VKSND khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công.

Theo dự thảo, nghị quyết sẽ có hiệu lực thi hành từ ngày 1-1-2026 và được thực hiện trong ba năm tại các tỉnh, TP: Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, Cần Thơ, Quảng Ninh, Đắk Lắk.

Từ trái sang: Đại biểu Phan Thị Mỹ Dung, Viện trưởng VKSND Tối cao Nguyễn Huy Tiến và đại biểu Phạm Văn Hòa tại phiên thảo luận sáng 29-5. Ảnh: QH

Đại biểu lo chuyện VKS “vừa đá bóng vừa thổi còi”

Nêu ý kiến, đại biểu Phan Thị Mỹ Dung (đoàn Long An) cho rằng việc cho phép VKS khởi kiện trong các vụ án dân sự công ích là điểm mới, có ảnh hưởng lớn đến cơ chế tố tụng dân sự.

Bà Dung dẫn Điều 21 Bộ luật Tố tụng dân sự (TTDS) hiện hành quy định VKS chỉ kiểm sát việc tuân thủ pháp luật trong TTDS, không có quyền khởi kiện, không phải là nguyên đơn hay người bảo vệ quyền lợi.

Trong khi đó, theo dự thảo nghị quyết, VKS thực hiện việc “kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong giải quyết vụ án dân sự công ích, thực hiện quyền yêu cầu, kiến nghị, kháng nghị theo quy định của pháp luật TTDS”. Đồng thời, dự thảo cũng quy định kiểm sát viên được phân công tham gia phiên tòa, công bố quyết định khởi kiện, trình bày chứng cứ, tranh luận, phát biểu ý kiến và có thể rút yêu cầu khởi kiện.

“Vấn đề phát sinh từ dự thảo, VKS là nguyên đơn, người đại diện hay người bảo vệ quyền lợi và tham gia tố tụng với tư cách pháp lý như thế nào? VKS vừa khởi kiện vừa tham gia tranh tụng, vừa kiểm sát hoạt động tố tụng thì có xung đột vai trò không?” - bà Dung nêu vấn đề.

Từ phân tích trên, bà Dung đề nghị bổ sung trong dự thảo quy định: “VKS trong vụ án dân sự công ích là người khởi kiện có quyền và nghĩa vụ như nguyên đơn theo quy định tại Bộ luật TTDS”, với những cơ chế khác biệt về vai trò tham gia tố tụng của VKS như trong dự thảo nghị quyết.

Bà Dung cũng đề xuất bổ sung quy định: “Trong các vụ án do VKS khởi kiện, VKS cấp trên thực hiện chức năng kiểm sát hoạt động tố tụng”.

Về lâu về dài, theo bà Dung, chúng ta cần xây dựng một cơ chế đặc biệt “nguyên đơn công” như mô hình của một số quốc gia (Đức, Pháp), nơi công tố có quyền khởi kiện để bảo vệ lợi ích công nhưng không đồng thời giám sát tố tụng.

Trước vấn đề đại biểu Dung nêu, phát biểu giải trình cuối phiên thảo luận, Viện trưởng VKSND Tối cao Nguyễn Huy Tiến cho rằng “đây là câu hỏi rất hay”, đã được thảo luận kỹ trong nhiều diễn đàn.

Theo ông Tiến, khởi kiện dân sự, theo cách hiểu thông thường là bảo vệ quyền lợi của mình, thường là lĩnh vực tư. Trường hợp này, khởi kiện của VKS khác khởi kiện dân sự, đây là thực hiện công quyền, bảo đảm trật tự xã hội nhưng chưa đến mức hình sự.

“VKS không làm đơn, không xin, mà đại diện cho công quyền ra quyết định khởi kiện để bảo vệ trật tự pháp luật công, trong đó có các lĩnh vực liên quan đến đa số như môi trường sống…” - ông Tiến nói.

Về ý kiến băn khoăn liệu có xung đột lợi ích, xung đột pháp lý khi “VKS vừa là người ra quyết định khởi kiện, vừa tham gia tố tụng, vừa kiểm sát hoạt động xét xử”, ông Tiến cho hay đây là câu chuyện đã được bàn đến.

Theo ông Tiến, VKS có chức năng tham gia tố tụng và kiểm sát hoạt động xét xử, hoạt động tư pháp. Việc này để đảm bảo quá trình tòa án xét xử, ra phán quyết minh bạch, bảo đảm khách quan, bảo đảm công lý, bảo đảm quyền con người… Ông Tiến ví von đây là “hai con mắt nhìn” và không ảnh hưởng đến kết quả vì tòa án mới là người quyết định, ra phán quyết cuối cùng.

VKS thua kiện, ai chịu án phí?

Trong phát biểu của mình, bà Dung cũng nêu câu hỏi: VKS có phải nộp tiền bảo đảm khi yêu cầu tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời như phong tỏa tài sản, cấm chuyển dịch tài sản... hay không?

Theo dự thảo nghị quyết, VKS có quyền yêu cầu tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời để bảo vệ quyền, tài sản, bảo đảm thu thập chứng cứ, bảo vệ chứng cứ, bảo đảm cho việc giải quyết vụ án hoặc việc thi hành án.

Trong khi đó, Bộ luật TTDS quy định đương sự có quyền yêu cầu áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời như phong tỏa tài sản, cấm chuyển dịch tài sản... và “người yêu cầu tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời phải nộp một khoản tiền bảo đảm”…

“Như vậy, vấn đề đặt ra từ dự thảo nghị quyết là VKS có phải nộp tiền bảo đảm không? Dự thảo chỉ quy định VKS không phải nộp án phí nhưng không nói rõ về tiền bảo đảm…” - bà Dung nói.

Tương tự, đại biểu Phạm Văn Hòa (đoàn Đồng Tháp) cũng băn khoăn nếu VKS thua kiện thì án phí ai chịu khi “những vụ án lớn tòa thu án phí tiền cũng hơi bị nhiều”.

Giải đáp việc này, Viện trưởng VKSND Tối cao nói: VKS vì lợi ích chung nên không có chuyện nộp án phí, không có chuyện nộp tiền bảo đảm khi yêu cầu áp dụng các biện pháp khẩn cấp tạm thời và không có chuyện thỏa thuận.

“Đây là xu hướng chung để xây dựng tố tụng để bảo vệ trật tự xã hội, bảo vệ lợi ích chung liên quan đến đa số hoặc bảo vệ người yếu thế không có điều kiện tự bảo vệ mình” - ông Tiến nhấn mạnh.

Viện trưởng VKSND Tối cao cho biết cơ quan này sẽ tiếp tục nghiên cứu kỹ lưỡng, tiếp thu đầy đủ ý kiến của các đại biểu QH. “Có những vấn đề chúng tôi sẽ tiếp thu tới đây hoặc trong tương lai” - ông Tiến nói thêm.•

Đối tượng bị khởi kiện là ai?

Đại biểu Lê Thanh Hoàn (đoàn Thanh Hóa) cho rằng dự thảo nghị quyết chưa xác định rõ đối tượng có thể bị khởi kiện là ai. “Cơ quan dân cử, cơ quan hành chính, đơn vị lực lượng vũ trang, thậm chí kể cả tòa án có thể bị VKS khởi kiện hay không?” - ông Hoàn nói và cho rằng đây là câu hỏi cần được cơ quan chủ trì soạn thảo báo cáo rõ trước QH.

NHÓM PHÓNG VIÊN