Nhìn lại thế giới 2025: Sáng tạo song hành cùng trách nhiệm

Ảnh minh họa: AFP/TTXVN

Khi hệ thống pháp lý truyền thống dần trở nên "hụt hơi" trước tốc độ của thuật toán, các quốc gia buộc phải đi tìm những lời giải chưa từng có tiền lệ để quản lý AI - một bài toán khó vượt xa cả thời kỳ bùng nổ mạng xã hội hay điện thoại thông minh.

Đánh giá bức tranh quản trị AI toàn cầu có thể thấy rõ sự phân hóa thành hai trường phái chủ đạo: một bên ưu tiên thiết lập "hàng rào" pháp lý chặt chẽ, bên kia lại chọn sự linh hoạt để tối ưu hóa không gian sáng tạo.

Đại diện cho trường phái yêu cầu xây dựng một cơ sở pháp lý rõ ràng là Liên minh châu Âu (EU). Với lập trường xuyên suốt là thượng tôn chuẩn mực đạo đức, EU tiếp tục khẳng định vị thế "người cầm lái" về tiêu chuẩn môi trường và công nghệ. Quan điểm của liên minh rất nhất quán: công nghệ phải phục vụ con người và tuân thủ các giá trị đạo đức nghiêm ngặt. Dựa trên bộ khung của Đạo luật AI (AI Act) phê duyệt năm 2024, năm 2025 EU đã tiến thêm một bước với hai chiến lược mới về ứng dụng AI trong dịch vụ công, y tế và khoa học. Điểm đột phá của EU là nỗ lực thu hẹp khoảng cách giữa "luật" và "thực tiễn" – vốn là điểm yếu cố hữu của các nền kinh tế phát triển. Bằng cách cân bằng giữa quy định và đầu tư hạ tầng, EU đang hướng tới một chủ quyền kỹ thuật số dựa trên sự "trách nhiệm". Theo đánh giá của Viện Carnegie Endowment, nếu cân bằng được giữa “quy định - đổi mới - đầu tư hạ tầng”, vừa giữ được chuẩn mực đạo đức, vừa thúc đẩy được AI “chính thống, có trách nhiệm”, châu Âu sẽ có vị thế công nghệ và chủ quyền kỹ thuật số.

Là khung pháp lý toàn diện đầu tiên ở châu Á về AI, luật của Hàn Quốc có thêm nhiều quy định về thúc đẩy sự phát triển của AI. Theo đó, chính phủ đầu tư vào nghiên cứu, phát triển và chuẩn hóa công nghệ AI, thành lập ủy ban quốc gia về AI, xây dựng kế hoạch hành động AI 3 năm.

Song song với đó, Hàn Quốc quy định rất nghiêm ngặt về các “vùng cấm” không được vi phạm. Luật của Hàn Quốc lần đầu tiên đưa vào khái niệm “AI có tác động lớn”, chỉ những hệ thống AI có thể ảnh hưởng trực tiếp đến tính mạng, an toàn thể chất hoặc quyền cơ bản của con người. Trong đó, các lĩnh vực được đặc biệt giám sát là y tế, tài chính, và sẽ phải trải qua quy trình đánh giá rủi ro bắt buộc. Tuy nhiên, theo đánh giá của trung tâm nghiên cứu Stimson, cách quản lý của Hàn Quốc vẫn đang ở dừng ở mức khung, và cần phải nhiều các quy định dưới luật để cụ thể hóa cả việc thúc đẩy lẫn quản lý việc sử dụng AI.

Trái ngược hoàn toàn với cách quản lý mạnh về pháp lý của EU là cách tiếp cận có phần mềm dẻo và tự do hơn, ưu tiên tốc độ và không gian thử nghiệm với Mỹ là đại diện. Tháng 7/2025, Nhà Trắng công bố kế hoạch hành động về AI, trong đó đề xuất loại bỏ các quy định liên bang được cho là đang cản trở sự phát triển và ứng dụng AI, đồng thời tìm kiếm phản hồi từ khu vực tư nhân để xác định những rào cản cần được dỡ bỏ. Thay vì luật hóa cứng nhắc, Washington ưu tiên các "khung mềm" mang tính tự nguyện như Khung quản lý rủi ro AI (AI RMF). Nhìn tổng thể, mô hình Mỹ đặt nền tảng trên ý tưởng: ít rào cản nhất có thể, nhiều không gian thử nghiệm nhất có thể, nhằm giữ cho hệ sinh thái AI nội địa vận hành ở tốc độ tối đa. Những biện pháp này được giới chuyên gia đánh giá là linh hoạt, thực dụng và phù hợp với đặc tính tốc độ của ngành AI. Dù mô hình này giúp Mỹ giữ vững vị thế dẫn đầu công nghệ, nhưng cũng đối mặt với sự phân mảnh khi mỗi bang lại có một quy định riêng về Deepfake hay dữ liệu. Một khảo sát từ Trung tâm Pew cho thấy đa số người dân Mỹ vẫn lo ngại chính phủ chưa quản lý AI đủ chặt chẽ trước những rủi ro về thao túng thông tin.

Singapore cũng là một điển hình. Thay vì luật hóa, "quốc đảo sư tử" tập trung vào các "hướng dẫn tự nguyện", khuyến khích doanh nghiệp tự quản trị đạo đức và minh bạch, đồng thời theo dõi sát sao sự phát triển của công nghệ để điều chỉnh chính sách theo thời gian thực.

Nhật Bản bước vào năm 2025 với một thị trường AI trị giá hơn 15 tỷ USD và mục tiêu đạt 124 tỷ USD vào năm 2032. Đạo luật AI của "xứ sở Mặt trời mọc" có hiệu lực từ tháng 9/2025 mang tính dẫn dắt thị trường hơn là ràng buộc. Trọng tâm của Nhật Bản là chu trình "Kế hoạch - Hành động - Kiểm tra - Cải thiện" (PDCA). Đáng chú ý, nước này đã thực hiện một cuộc "tổng rà soát" kỷ lục khi sửa đổi, loại bỏ gần 98% (hơn 7.800 văn bản) quy phạm pháp luật chồng chéo để tạo điều kiện cho nghiên cứu AI.

Ngay cả Trung Quốc, dù là một trung tâm AI rất mạnh của thế giới, cũng chưa xây dựng một luật về AI. Thay vào đó, nước này chọn cách lồng ghép các quy định vào Luật An ninh mạng sửa đổi. Cách tiếp cận của Bắc Kinh tập trung vào hỗ trợ nghiên cứu cơ bản, thúc đẩy công nghệ then chốt song song với việc thắt chặt các tiêu chuẩn đạo đức và giám sát rủi ro bảo mật.

Việt Nam không “chép nguyên mẫu” mô hình trên thế giới, mà chọn cách phù hợp với bối cảnh trong nước: đủ linh hoạt để doanh nghiệp không bị trói tay, nhưng đủ ràng buộc để giảm rủi ro về dữ liệu, quyền riêng tư, deepfake và an ninh mạng. Quan trọng nhất là bảo đảm tính minh bạch, trách nhiệm giải trình, và xây dựng năng lực giám sát thực thi.

Ngày 10/12 trở thành cột mốc lịch sử khi Quốc hội thông qua Luật Trí tuệ nhân tạo, đưa Việt Nam trở thành một trong số ít các quốc gia có khung pháp lý chuyên biệt về AI. Đạo luật của Việt Nam được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) đánh giá rất cao nhờ triết lý "lấy con người làm trung tâm". Một mặt, luật quản lý chặt chẽ dựa trên mức độ rủi ro (đặc biệt là AI rủi ro cao), mặt khác lại tạo ra không gian sáng tạo bao trùm thông qua cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (Sandbox) và chia sẻ dữ liệu dùng chung. Trong tuyên bố, UNESCO cho rằng luật AI của Việt Nam thể hiện nhiều nguyên tắc cốt lõi phù hợp với khuyến nghị của UNESCO về đạo đức AI, chẳng hạn như đặt con người ở trung tâm, bảo đảm AI phục vụ con người và luôn có sự giám sát mang tính quyết định của con người. Luật cũng quản lý theo mức độ rủi ro, với các quy định rõ ràng dành cho hệ thống AI rủi ro cao. Quan trọng nhất, luật giúp thúc đẩy đổi mới sáng tạo một cách bao trùm, thử nghiệm có kiểm soát và mở rộng tiếp cận dữ liệu dùng chung cũng như hạ tầng tính toán.

Cách tiếp cận này không chỉ bảo vệ quyền riêng tư và an ninh mạng của người dân mà còn biến Việt Nam thành điểm đến hấp dẫn cho các nhà đầu tư quốc tế. Theo đánh giá từ giới luật sư và các tổ chức quốc tế, Việt Nam hiện đang sở hữu một môi trường công nghệ mở nhưng dựa trên luật trị, nơi sự minh bạch và trách nhiệm giải trình trở thành lợi thế cạnh tranh để thu hút những dòng vốn AI chất lượng cao.

Có thể thấy quản trị AI không còn là câu chuyện riêng của giới kỹ thuật mà là phép thử về năng lực quản trị của mỗi quốc gia. Giữa hai làn sóng "kiểm soát" và "tự do", Việt Nam đang tự tin định hình một con đường riêng: đủ linh hoạt để sáng tạo, nhưng đủ vững chắc để bảo vệ cộng đồng.

Tiểu Bạch (TTXVN)