Nhớ lại một hành trình

Đoàn công tác của Việt Nam dự kỳ họp của Ủy ban liên Chính phủ tại Pari xét Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ là di sản phi vật thể đại diện của nhân loại.
Gần 12 năm trước, ngày 10/9/2010, UBND tỉnh Phú Thọ ra Quyết định số 2800/QĐ/UBND thành lập Ban xây dựng hồ sơ quốc gia Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ để đệ trình UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, trong đó giao cho tôi làm nhiệm vụ Trưởng ban xây dựng hồ sơ này. Với tôi, đây là hồ sơ thứ tư được các cấp lãnh đạo giao cho làm Trưởng ban xây dựng hồ sơ quốc gia trình UNESCO, sau các hồ sơ Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên, Dân ca quan họ Bắc Ninh, Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc.
Mong muốn có một di sản văn hóa vật thể hoặc phi vật thể của quê hương đất nước được UNESCO vinh danh là nguyện vọng của mọi người dân Việt Nam, trong đó có người dân vùng Đất Tổ. Năm 2007, tỉnh đề xuất xây dựng hồ sơ Di tích lịch sử đền Hùng và di tích khảo cổ học đồng thau sắt sớm ở Phú Thọ là Di sản thế giới (Công văn số 1331/UBND-VX1). Trong hội thảo khoa học do UBND tỉnh Phú Thọ và Bộ Văn hóa- Thông tin tổ chức năm 2008, đa số các nhà khoa học không đồng thuận. Năm 2009, tỉnh cùng Ủy ban quốc gia UNESCO Việt Nam tổ chức hội thảo khoa học Di tích lịch sử Đền Hùng và không gian văn hóa Hùng Vương để xây dựng hồ sơ quốc gia trình UNESCO. Đến tháng 2/2010, sau góp ý và đề xuất của một số nhà khoa học, trong đó có tôi, tỉnh xác định xây dựng hồ sơ Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ để trình UNESCO vinh danh.

Nhận trách nhiệm với tỉnh Phú Thọ và Bộ Văn hóa- Thể thao và Du lịch,tôi cùng các cán bộ nghiên cứu của Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam nay là Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam, anh chị em tại Khu di tích lịch sử đền Hùng, Sở Văn hóa- Thể thao và Du lịch..., và một số cán bộ địa phương bắt đầu một hành trình kiểm kê khoa học, lấy ý kiến đồng thuận của người dân ở các di tích thờ cúng Hùng Vương trong tỉnh; tìm hiểu kinh nghiệm của nước ngoài khi họ có một tín ngưỡng tương tự… Chỉ riêng tiếp cận nguồn tài liệu viết về thời kỳ Hùng Vương đã là một công việc lớn, đầy khó khăn. Trong nước đỡ vất vả hơn vì trong thập kỷ bảy mươi của thế kỷ XX, Đảng, Nhà nước quan tâm chỉ đạo việc nghiên cứu thời kỳ Hùng Vương, nhưng tài liệu ở nước ngoài lại là một công việc phức tạp bởi nguồn tài liệu đa dạng từ tiếng Trung, tiếng Pháp, tiếng Anh...

Chúng tôi đề nghị tỉnh Phú Thọ tổ chức hội thảo khoa học quốc tế Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong xã hội đương đại, nghiên cứu trường hợp tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Việt Nam. Nội dung của hội thảo thu hút sự quan tâm của nhiều nhà khoa học trong nước và quốc tế, Ban tổ chức đã nhận được 130 tham luận của các tác giả gửi đến. Các nhà khoa học ở nước ngoài, nhất là ở Trung Quốc tham gia rất nhiều. Ban tổ chức đứng trước một khó khăn, phải có cabin dịch tiếng Trung, bên cạnh hai ca bin quen thuộc: Tiếng Anh và tiếng Việt. Lần đầu tiên và có lẽ là duy nhất trong cuộc đời làm quản lý khoa học, tôi quyết định một hội thảo khoa học quốc tế có 3 ca bin dịch: Việt, Anh, Trung.

Qua tham luận của một số nhà khoa học ở Trung Quốc, tôi biết về tín ngưỡng thờ Bulotho (Bố Lạc Đà) của người Choang ở tỉnh Quảng Tây (Trung Quốc). Cuối tháng 3/2012, tôi cùng một nhóm cán bộ sang Quảng Tây (Trung Quốc) tham gia hội thảo quốc tế và dự lễ hội thờ cúng Bulotho (Bố Lạc Đà) của người Choang. Tín ngưỡng thờ Bulotho (Bố Lạc Đà) có nét tương đồng với tín ngưỡng thờ Hùng Vương của Việt Nam: Cũng bánh chưng dài (bánh tày), cũng mở lễ hội vào 10 tháng 3 Âm lịch hàng năm, cũng đền thờ trên núi v.v... Mặc dù cuối tháng 3/2011, hồ sơ“Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ” bao gồm: 1 bộ hồ sơ 3 thứ tiếng Anh, Pháp, Việt; 1 bộ Album 10 ảnh gồm 3 thứ tiếng; 1 bộ CD ảnh gồm 3 thứ tiếng; Bản quyền ảnh theo mẫu của UNESCO; Phim video 10 phút 3 thứ tiếng; Bản quyền phim video theo mẫu của UNESCO; Giấy đồng thuận của cộng đồng dịch ra tiếng Anh; Báo cáo kiểm kê dịch ra tiếng Anh đã được nộp cho UNESCO tại Paris nhưng chúng tôi vẫn cẩn thận nghiên cứu điền dã, tập hợp tư liệu đầy đủ về tín ngưỡng này của người Choang ở tỉnh Quảng Tây (Trung Quốc).

Mọi công việc lần lượt diễn ra. Tôi không thể quên nỗi vất vả của cán bộ Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam khi điền dã. Có buổi trời mưa, đường vào di tích lầy lội, phải xuống mà đẩy xe ô tô, người vất vả mò mẫm trong lưu trữ tìm các ảnh về lễ hội Đền Hùng trước năm 1945… Tôi nhớ nhất là sự nhập cuộc tích cực của Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh Phú Thọ. Các anh Nguyễn Doãn Khánh, Hoàng Dân Mạc, chị Nguyễn Thị Kim Hải rất tích cực trong việc tranh thủ sự ủng hộ của ngoại giao đoàn tại Hà Nội và giới thiệu Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương với đại sứ của các nước ở UNESCO tại Pari.

Băn khoăn nhất của tôi là trong 24 quốc gia trong Ủy ban liên chính phủ theo Công ước năm 2003, năm 2012 có Trung Quốc. Không phải UNESCO không khuyến cáo các quốc gia có di sản văn hóa đồng dạng, gần nhau thì cùng làm hồ sơ để cùng đệ trình UNESCO xem xét. Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương của Việt Nam và tín ngưỡng thờ Bulotho (Bố Lạc Đà) của Trung Quốc có những điểm đồng dạng. Vì thế, chúng tôi chuẩn bị rất cẩn thận, chu đáo với các tình huống có thể xảy ra, để có biện pháp ứng xử.

Đầu tháng 12/2012, đoàn công tác của Việt Nam mà trưởng đoàn là anh Hoàng Dân Mạc, Phó Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch UBND tỉnh đến Paris dự kỳ họp của Ủy ban liên Chính phủ theo Công ước năm 2003. Theo đại sứ Dương Văn Quảng, hồ sơ Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương được xếp trong 18 hồ sơ tốt nhất, còn lại là 18 hồ sơ còn phải bàn bạc, tranh luận, tất cả là 36 hồ sơ được Nhóm tư vấn gồm các nhà khoa học của 6 quốc gia lựa chọn đưa ra trình Ủy ban liên chính phủ vào ngày 5/12. Ngày 5/12, bắt đầu họp xét, khi ấy, tôi càng lo lắng, vì Ủy ban liên Chính phủ lại không xét riêng nhóm các hồ sơ tốt nhất, mà trộn cả hai nhóm, thành ra hồ sơ Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương xếp thứ 36, đứng cuối cùng của danh sách duyệt xét.

Phải nói rằng, đây là một kỳ họp rất nghiêm khắc! Chủ tịch điều hành kỳ họp là Bộ trưởng Văn hóa của nước Grênađa, quốc gia ở vùng biển Caribê là một nhà điều hành kỳ họp chuyên nghiệp: Lịch lãm, cương quyết. Hồ sơ chưa tốt thì không vinh danh. Nhưng hồ sơ còn thảo luận thì thảo luận đến cùng. Có hồ sơ, ông Chủ tịch phải hỏi đi hỏi lại, để có thêm một phiếu ủng hộ. Phải 13/24 phiếu thuận, vị Chủ tịch mới gõ búa để kết thúc thảo luận, công nhận di sản ấy đã được vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đã có 5, 6 hồ sơ của một số quốc gia bị loại!

Hôm ấy, việc xét các hồ chưa xong, còn 11 hồ sơ, trong đó có hồ sơ của Việt Nam… Ông chủ tịch thông báo để lại ngày hôm sau. Và 12h3’ giờ Paris (tức 18h3’ giờ Hà Nội) ngày 6/12 bắt đầu xét hồ sơ Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương của Việt Nam. Hội trường lặng phắc, trên màn hình là những ảnh về di sản được trình chiếu với những đánh giá của Nhóm Tư vấn bằng tiếng Anh và tiếng Pháp. Không một câu hỏi chất vấn hay bình luận! 12h9’ giờ Paris (tức 18h9’ giờ Hà Nội) hồ sơ Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương nhận được sự chấp thuận tuyệt đối (24/24) của các thành viên đại diện cho các quốc gia trong Ủy ban liên Chính phủ đồng ý vinh danh đưa vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Thế là từ giây phút ấy Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương đã bước ra khỏi biên giới, trở thành tài sản của nhân loại.

Năm tháng qua đi, tôi vẫn ghi nhớ và tự dặn lòng không có phúc ấm tổ tiên, không có công đức cao dày của các vị Thánh tổ sáng lập Nhà nước Văn Lang huyền thoại và biết bao thế hệ người dân Phú Thọ và cả nước gìn giữ trao truyền, làm sao chúng tôi hoàn thành mọi công việc và đi hết hành trình xây dựng hồ sơ quốc gia Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương trình UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại được.

Ghi chép của GS.TS Nguyễn Chí Bền (Nguyên Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam)