Những bức ảnh thám hiểm Tây Nguyên của bác sĩ A. Yersin

Bác sĩ A. Yersin sinh ngày 22-9-1863 tại Lavaud thuộc miền quê Thụy Sĩ. Năm 1886, ông sang Pháp làm việc tại Viện Pasteur Paris. Ông không chỉ làm khoa học mà còn dành nhiều thời gian để thám hiểm, viễn du nhiều nơi trên thế giới. Năm 1890, ông lên đường sang vùng viễn đông trên chuyến tàu buôn của hãng Hàm Rồng. Ngày 29-7-1891, ông dừng chân tại Nha Trang để bắt đầu cho sự nghiệp nghiên cứu khoa học xứ sở nhiệt đới.

Thời trai trẻ, A. Yersin dành thời gian thám hiểm khắp núi rừng Đông Dương. Những năm 1890-1894, A. Yersin một mình hoặc cùng một vài người làng rong ruổi khắp mọi miền đất nước Việt Nam. Với địa bàn Tây Nguyên, A.Yersin có nhiều kỷ niệm và gắn bó. Khi đến Việt Nam, ông đã sớm đặt chân đến cao nguyên, vượt qua dải Trường Sơn hùng vĩ, chinh phục nhiều vùng đất mà phần nhiều là rừng rậm nguyên sinh. Các cuộc thám hiểm kéo dài trong điều kiện khí hậu vô cùng khắc nghiệt. Năm 1893, ông khám phá cao nguyên Langbiang (Lâm Viên), phát hiện ra Đà Lạt thuở còn nguyên sơ, nơi có khí hậu rất giống với châu Âu. Đà Lạt sớm được ông quy hoạch và xây dựng thành nơi du lịch nghỉ dưỡng xinh đẹp và hình thành Viện Pasteur Đà Lạt.

Bác sĩ A. Yersin đến Buôn Đôn, Đak Lak (ảnh tư liệu).

Ông là người có công mang sang cho chúng ta nhiều giống cây trồng, vật nuôi, trong đó có nhiều loại được trồng phổ biến nhưng lúc đó còn rất mới lạ như: cao su, cà phê, ca cao hay những giống cây ôn đới như: cà rốt, súp lơ, su su, lay ơn, cẩm tú cầu, xà lách, cà chua... Đặc biệt, ông cho trồng thử nghiệm cây cà phê ở Lâm Đồng, Đak Lak và Pleiku. Có lần A.Yersin lên Tây Nguyên tìm thuốc, người dân tộc bản địa đã hiểu lầm và bắt ông lại, định hành quyết. Nhưng khi họ nhìn vào mắt ông, thấy một sự chân thành và thiện lương kỳ lạ, họ lại thả ông ra. Ông được lưu trú với bà con an toàn, giúp chữa trị bệnh cho cả buôn làng, sau này về lại thành phố còn gửi thuốc men lên cho họ đều đặn.

Nhiều người yêu mến bác sĩ A. Yersin không chỉ thể hiện ở tấm lòng tưởng nhớ mà còn lưu lại ký ức qua những câu chuyện, hình ảnh, hiện vật, sách báo liên quan đến ông. Đó là bộ tem Đông Dương về A. Yersin, ảnh chân dung của bác sĩ với gương mặt tươi sáng, nhân từ, nhiều ảnh ghi lại hoạt động khoa học của ông. Đặc biệt, hành trình thám hiểm vùng đất Tây Nguyên được tìm thấy qua những bức ảnh tư liệu. Trong đó có nhiều bức ảnh quý hiếm, độc lạ như bức bác sĩ A. Yersin và đoàn tùy tùng dừng chân ở một ngôi làng của đồng bào dân tộc thiểu số với con voi, ngôi nhà dài (ảnh đang được trưng bày ở Bảo tàng Lâm Đồng, Nhà lưu niệm bác sĩ A. Yersin ở Suối Dầu, Nha Trang)... Có thể con voi xuất hiện trong ảnh là phương tiện giúp bác sĩ băng qua nhiều cánh rừng, sông suối để tiếp cận buôn làng của các sắc tộc Tây Nguyên.

Bác sĩ Yersin và đoàn tùy tùng thám hiểm cao nguyên Liangbian năm 1893 (ảnh tư liệu).

Một bức ảnh khác chụp bác sĩ A. Yersin đứng trên một chiếc thang bắc lên lưng con voi nhà. Trên đầu voi là một nài voi tay cầm dùi móc điều khiển. Lưng voi có mái che mưa nắng với lối tạo hình rất duyên dáng. Trong cuốn sách: “Chuyến đi đến xứ Thượng Đông Dương-Alexandre Yersin” có bức bản đồ đánh dấu hành trình thám hiểm của A. Yersin những năm 1892-1894 có ghi địa danh Ban Done (Bản Đôn). Con voi trong bức ảnh lưu niệm của A. Yersin có thể là voi của Buôn Đôn, quê hương của vua voi Khujunob.

Đáng lưu ý là nhiều bức ảnh tư liệu quý giá do chính bác sĩ A.Yersin chụp trong cuộc hành trình thám hiểm qua các buôn làng. Qua góc nhìn của ông, ta thấy buôn làng Tây Nguyên hoang sơ, những tộc người mặc trang phục, khí giới cổ xưa như chiến binh thời thị tộc. Một bức ảnh độc đáo chụp 12 người đàn ông sắp hàng, ngực trần, đóng khố, người đứng đầu mang trống, tiếp theo là những người mang cồng (có núm) và chiêng bằng, hai người ở cuối hàng, khoác tấm choàng, một người cầm khiên, một người cầm kiếm. Họ đang diễn tấu, giới thiệu bộ cồng chiêng với nhiều chiếc lớn nhỏ khác nhau, có cồng (chiêng có núm), chiêng bằng, trống như dàn chiêng hiện thời của các dân tộc Bắc Tây Nguyên như: Jrai, Bahnar, Xê Đăng... Phông nền trong bức ảnh hiện lên những ngôi nhà sàn của các tộc người cư trú phía Bắc Tây Nguyên.

Làng dân tộc Mạ ở nam cao nguyên (ảnh tư liệu).

Bức ảnh chụp 3 con voi trước ngôi nhà sàn do Yersin chụp tại ngôi làng Ê đê trong chuyến thám hiểm Tây Nguyên năm 1893 (ảnh tư liệu)

Trong bản đồ cũng cho thấy hành trình thám hiểm của bác sĩ A. Yersin, ngoài hướng từ Nha Trang lên Đà Lạt còn có hướng từ Quy Nhơn lên các vùng đất thuộc tỉnh Gia Lai, Kon Tum ngày nay. Sông Ba, An Khê và các địa danh khác thuộc tỉnh Gia Lai cũng được ghi rõ trong bản đồ… Trong ảnh của bác sĩ A. Yersin ghi lại một vài buôn làng Tây Nguyên sung túc, kiến trúc nhà sàn vững chắc của dân tộc Ê Đê, nhiều chú voi nhà tụ tập trước sàn hiên nhà để nhận hoặc chở hàng hóa, vật phẩm, có thể là sau chuyến đi săn hoặc đi buôn bán, trao đổi từ nơi xa về. Ở phía Nam cao nguyên, có nhiều ảnh ghi lại bản làng của dân tộc Mạ. Những ngôi nhà trệt mái vòm đặc trưng của cư dân này, bên vách nhà dựng vài bó tranh mới cắt để lợp nhà, góc sân là nơi chất củi, trước sân là những cây nêu, cọc buộc trâu-những dấu tích của lễ hội mừng mùa, ăn trâu, hiến tế thần linh theo tập tục cổ truyền.

A.Yersin đi vào lịch sử như một huyền thoại. Năm 2014, ông được Chính phủ Việt Nam công nhận: “Người công dân danh dự Việt Nam”. Lúc cuối đời, A.Yersin ở trong một ngôi nhà nhỏ tại Nha Trang. Căn nhà trở thành bảo tàng nhỏ về cuộc đời, sự nghiệp của ông. Những di sản, ký ức về ông Năm Yersin sẽ lưu mãi với thời gian.

TẤN VỊNH