Những lần thay đổi đơn vị hành chính trong lịch sử Việt Nam

Tác giả Nguyễn Quang Ân - nguyên Trưởng phòng Tư liệu, Viện Sử học (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam). Ảnh: Đức Huy.

Trong bối cảnh Việt Nam đang tiến hành các chính sách sắp xếp đơn vị hành chính, việc tìm hiểu quá trình thay đổi địa danh và địa giới của các đơn vị hành chính từ lịch sử là một nhu cầu thiết thực. Thông qua tư liệu, các nhà hoạch định có thể định vị được một vùng địa lý hành chính, kinh tế, văn hóa, quân sự cũ so với ngày nay.

Theo tác giả Nguyễn Quang Ân - nguyên Trưởng phòng Tư liệu, Viện Sử học (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) - các cuốn sách về lịch sử tổ chức đơn vị hành chính có giá trị tham khảo lớn. Qua đó, những người làm nghiên cứu, chính sách thấy được căn cứ để đưa ra quyết định hợp lý.

Câu trả lời cho hiện tại có thể tìm kiếm từ lịch sử

Nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Ân cho biết các cuốn sách như Tên làng xã Việt Nam đầu thế kỷ XIX, Đồng Khánh dư địa chí và Địa danh hành chính Bắc Kỳ qua tài liệu lưu trữ thời kỳ thuộc địa là tài liệu quan trọng về quá trình hình thành tỉnh, huyện, xã hiện nay. Tuy nhiên, chúng đều có nhiều hạn chế do tư liệu tham khảo không đầy đủ, quá trình dịch thuật từ tiếng Pháp gặp khó khăn, thiếu nhiều giai đoạn…

Vì vậy, việc thực hiện và cho ra đời những tác phẩm mang tính chất khái quát, tổng hợp theo từng thời kỳ rất quan trọng. Qua các tư liệu đó, độc giả có thể thấy được sự hình thành và phát triển của hệ thống đơn vị hành chính tại Việt Nam một cách toàn diện.

Tác giả Nguyễn Quang Ân cho biết cuốn Địa lý hành chính Kinh Bắc của nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Huyên là ví dụ cho thấy sự hình thành các đơn vị hành chính trước khi trở thành hai tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang ngày nay. Ảnh: Thư viện Bắc Ninh.

“Quá trình nghiên cứu địa giới giúp xác định lịch sử hình thành các đơn vị hành chính. Từ đó, các nhà quản lý có thể tham khảo để định hướng cho quá trình sắp xếp lại địa phương sao cho phù hợp với truyền thống lịch sử và thực tiễn kinh tế - xã hội”, nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Ân nói.

Lịch sử cho thấy Việt Nam đã trải qua nhiều lần điều chỉnh đơn vị hành chính cấp tỉnh. Thời vua Minh Mạng có ít nhất với 31 tỉnh.

Sau ngày thống nhất đất nước năm 1975, số đơn vị hành hành chính cấp tỉnh có 66. Sau đó, số tỉnh được tinh giản còn 38 vào năm 1976-1977. Đến giai đoạn 1978-1988, tỉnh Cao Bằng - Lạng Sơn (Cao Lạng), Vũng Tàu - Đồng Nai (Đồng Nai) tách ra, số tỉnh là 40. Bước vào thời kỳ Đổi mới, các tỉnh lớn được phân tách nhỏ hơn thành 53 đơn vị để phát huy lợi thế địa phương.

Đến năm 1996, số đơn vị hành chính cấp tỉnh tăng lên 61. Các tỉnh từng sáp nhập như Hà Nam Ninh (Hà Nam, Nam Định, Ninh Bình) hay Bình Trị Thiên (Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế) đều được tách ra để đảm bảo quản lý phù hợp hơn thực tế kinh tế - xã hội của giai đoạn. Từ năm 2004 đến nay, số đơn vị hành chính cấp tỉnh giữ ổn định ở con số 63.

Nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Ân chia sẻ nghiên cứu tư liệu lịch sử giúp trả lời những câu hỏi quan trọng như: Tại sao một tỉnh trước đây được thành lập? Lý do nhập hoặc chia tách là gì? Những yếu tố kinh tế, địa lý và văn hóa nào ảnh hưởng đến quá trình này? Tư liệu cũng giúp các nhà hoạch định chính sách xác định xu hướng phát triển vững chắc, hạn chế những điều không mong muốn có thể phát hiện khi tái tổ chức địa phương.

Khó xác định tên địa danh vì tài liệu tiếng Pháp không có dấu

Chia sẻ với Tri Thức - Znews, nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Ân cho biết một trong những khó khăn lớn nhất khi sưu tầm và xác minh tài liệu về địa danh, địa giới là rào cản ngôn ngữ.

“Dù người Pháp rất coi trọng việc lưu trữ tư liệu, việc tiếp cận chúng vẫn còn nhiều khó khăn. Chẳng hạn, “huyện Chu”, “huyện Na Hang” do người Pháp ghi lại, người nghiên cứu chưa thể biết rõ dược đấy là huyện Chũ hay Chu, huyện Na Háng hay Nà Hang”, tác giả bộ sách Thành lập và thay đổi địa danh, địa giới, đơn vị hành chính trong lịch sử Việt Nam cho biết.

Bộ sách Thành lập và thay đổi địa danh, địa giới, đơn vị hành động chính trong lịch sử Việt Nam. Ảnh: Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật.

Để khắc phục tình trạng này, ông Nguyễn Quang Ân dã dành ra nhiều năm đi xác minh tại nhiều vùng, gặp gỡ những người dân bản địa để tìm hiểu sự thật. Quá trình này có thể ví như một sự may rủi bởi trong thời chiến, tư liệu thất lạc vì người dân phải sơ tán, việc xác minh không thể chỉ thực hiện thông qua sự truyền miệng.

Đặc biệt từ năm 1945-1954 (giai đoạn kháng chiến chống Pháp), một số tư liệu được cất giữ không được bảo quản tốt. Trong khi đó, số lượng còn lại được chuyển về Thủ đô chưa đầy đủ. Cho đến những năm đất nước bị chia cắt, các tài liệu về địa chí không có sự thống nhất về tên gọi.

“Việc xây dựng tư liệu gốc mang tính thống nhất về địa chí là mục tiêu quan trọng giúp các nhà sử học nắm rõ, tránh được sai sót”, tác giả Nguyễn Quang Ân nói.

Theo đại diện Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật, thay đổi địa giới hành chính là quá trình điều chỉnh các đơn vị hành chính để phù hợp với sự phát triển của quốc gia, giúp quản lý hiệu quả hơn và thúc đẩy kinh tế - xã hội. Để hỗ trợ nghiên cứu và cung cấp tư liệu, nhà xuất bản cùng tác giả Nguyễn Quang Ân đã thực hiện bộ sách Thành lập và thay đổi địa danh, địa giới, đơn vị hành động chính trong lịch sử Việt Nam. Với hơn 700 trang, tác giả đã cho thấy lịch sử địa chí của Việt Nam từ sơ sử đến ngày nay.

Đức Huy