Những vụ kiện năng lượng đáng chú ý trong năm 2025

Tại Philippines, những người sống sót sau cơn bão năm 2021 đang yêu cầu Shell bồi thường thiệt hại liên quan đến vai trò của tập đoàn này trong biến đổi khí hậu. (Ảnh: AFP)

Trong bối cảnh chính trị và ngoại giao gặp nhiều bế tắc trong việc thúc đẩy hành động vì khí hậu, ngày càng nhiều vụ kiện được đưa ra tòa, trong đó có không ít vụ lên tới các cấp xét xử cao nhất và giành được kết quả quan trọng. Từ Peru đến Philippines, các nguyên đơn tìm đến tòa án để đòi công lý khi đàm phán không mang lại hiệu quả, và xu hướng này được dự báo sẽ tiếp diễn trong năm 2026.

Theo bà Joie Chowdhury, luật sư cao cấp của Trung tâm Luật Môi trường Quốc tế (CIEL), những gì diễn ra tại hội nghị COP30 cho thấy các cuộc thương lượng chưa tạo được ảnh hưởng ở quy mô cần thiết, vì vậy số vụ kiện khí hậu sẽ còn tiếp tục tăng.

Bức tranh tổng thể

Các nhà hoạt động, nhà khoa học, sinh viên, nông dân và cộng đồng bản địa đã khởi kiện chính phủ và các công ty nhiên liệu hóa thạch, yêu cầu họ chịu trách nhiệm về những thiệt hại do lũ lụt, hạn hán hay nắng nóng liên quan đến biến đổi khí hậu.

Việc nhiều vụ kiện được đưa lên các tòa án tối cao được xem là bước ngoặt quan trọng, bởi các phán quyết và ý kiến pháp lý đã làm rõ nghĩa vụ của chính phủ và doanh nghiệp trong việc giảm nhẹ và thích ứng với biến đổi khí hậu. Theo bà Sarah Mead, đồng Giám đốc Mạng lưới Kiện tụng Khí hậu, điều từng chỉ mang tính đạo đức cách đây một thập kỷ nay đã trở thành nghĩa vụ pháp lý, và tòa án đang dần theo kịp thực tế này.

Những điểm nóng của kiện tụng khí hậu

Báo cáo của Liên Hợp Quốc cho biết hơn 200 vụ kiện khí hậu mới đã được nộp trong năm 2024. Tính từ vụ kiện đầu tiên năm 1986 đến tháng 6/2025, tổng số vụ đã lên tới khoảng 3.000 tại 60 quốc gia.

Kiện tụng khí hậu đang gia tăng nhanh tại các nước đang phát triển, chiếm gần 60% số vụ kể từ năm 2020. Brazil đứng thứ ba thế giới với 135 vụ, đồng thời là quốc gia xem xét nhiều yêu cầu bồi thường liên quan đến thiệt hại khí hậu, như phá rừng trái phép.

Mỹ vẫn là nước có số vụ kiện nhiều nhất, với 1.986 vụ tính đến tháng 6/2025. Ngoài các công ty năng lượng, các vụ kiện hiện còn mở rộng sang lĩnh vực chăn nuôi, giao thông vận tải, cũng như ngành thực phẩm và bán lẻ.

Những loại vụ kiện nào đang giành được thắng lợi?

Tháng 5, một tòa án Đức bác đơn kiện của một nông dân Peru chống lại RWE - tập đoàn năng lượng Đức bị cáo buộc góp phần gây rủi ro cho ngôi nhà của ông do biến đổi khí hậu. Dù vậy, tòa vẫn khẳng định doanh nghiệp phải chịu trách nhiệm đối với lượng phát thải của mình, qua đó tạo ra một tiền lệ pháp lý quan trọng.

Theo bà Joie Chowdhury, các vụ kiện này không chỉ là những cuộc đối đầu với doanh nghiệp hay carbon, mà gắn chặt với những nhu cầu rất cụ thể của con người, như sinh kế, giáo dục và khả năng tồn tại của hạ tầng sau các thảm họa khí hậu.

Tháng 7, tòa án cao nhất của Liên Hợp Quốc tuyên bố các quốc gia có nghĩa vụ thực hiện các cam kết cắt giảm phát thải, nếu không có thể phải bồi thường cho những nước chịu thiệt hại do biến đổi khí hậu. Ý kiến này được xem là bước ngoặt, khi làm rõ trách nhiệm của các quốc gia trong cuộc khủng hoảng khí hậu.

Những vụ kiện có thể làm chậm hành động vì khí hậu

Bên cạnh đó, kiện tụng khí hậu ngày càng xuất hiện nhiều tranh chấp giữa nhà đầu tư và chính phủ, vốn có thể trì hoãn, hoặc cản trở chính sách khí hậu. Theo cơ chế giải quyết tranh chấp giữa nhà đầu tư và nhà nước (ISDS), các công ty năng lượng có thể kiện chính phủ, nếu các chính sách cắt giảm phát thải làm ảnh hưởng đến lợi nhuận.

Các nhà hoạt động cho rằng cơ chế này tạo ra “ảnh hưởng làm nguội”, khiến các chính phủ chùn bước trong hành động vì khí hậu. Dù một số nước muốn rút khỏi Hiệp ước Năng lượng - văn bản cho phép áp dụng ISDS - họ vẫn bị ràng buộc bởi các điều khoản của hiệp ước trong vòng 20 năm sau khi rút lui.

Theo Viện Nghiên cứu Grantham, trong năm 2024, 27% trong tổng số 226 vụ kiện khí hậu mới nhằm phản đối, điều chỉnh hoặc trì hoãn chính sách khí hậu, trong đó 88% được nộp tại các tòa án Mỹ.

Những vụ kiện đáng chú ý năm 2026

Theo bà Sarah Mead, năm 2026 có thể chứng kiến các phán quyết trong những vụ kiện nhắm vào Shell, TotalEnergies và tập đoàn xi măng Holcim của Thụy Sĩ, cùng với các diễn biến quan trọng tại Áo, Bỉ, Pháp, Italy và New Zealand.

Tiếp nối vụ kiện của nông dân Peru, bốn cư dân trên một hòn đảo ở Indonesia thường xuyên bị ngập lụt đã khởi kiện Holcim, cho rằng tập đoàn này chưa làm đủ để cắt giảm phát thải. Theo Swiss Church Aid, tổ chức đang hỗ trợ cư dân đảo Pari, đây có thể là vụ kiện đầu tiên nhằm vào một công ty Thụy Sĩ vì vai trò của họ trong hiện tượng nóng lên toàn cầu.

Tại Philippines, những người sống sót sau cơn bão năm 2021 đang yêu cầu Shell bồi thường thiệt hại liên quan đến vai trò của tập đoàn này trong biến đổi khí hậu. Trong khi đó, Tòa án Nhân quyền châu Âu đang xem xét vụ Müllner, cho rằng nhiệt độ gia tăng tại Áo đã xâm phạm quyền của một bệnh nhân mắc bệnh đa xơ cứng.

Theo đánh giá của các luật sư, vụ việc này có thể góp phần làm rõ tư cách của các cá nhân bị ảnh hưởng và tăng cơ sở pháp lý cho các lập luận dựa trên quyền con người, qua đó thúc đẩy chính phủ và doanh nghiệp thực hiện các cam kết về khí hậu.

Bên cạnh đó, một diễn biến khác được theo dõi là khả năng Tòa án Nhân quyền và Dân tộc châu Phi xem xét và làm rõ nghĩa vụ của các quốc gia trong bối cảnh biến đổi khí hậu. Đề nghị liên quan đã được nộp vào tháng 5, và quá trình đưa ra phán quyết có thể kéo dài tới 18 tháng. Kết quả này được kỳ vọng sẽ làm sáng tỏ các khía cạnh pháp lý, bao gồm mối liên hệ giữa các yếu tố lịch sử và ảnh hưởng của biến đổi khí hậu.

Nh.Thạch

AFP