Nobel Y sinh 2025 vinh danh công trình giúp hệ miễn dịch phân biệt bạn và thù

Mary E. Brunkow, Fred Ramsdell và Shimon Sakaguchi

Hội đồng Nobel tại Viện Karolinska (Thụy Điển) vừa công bố giải Nobel Y sinh năm 2025, vinh danh ba nhà khoa học Mary E. Brunkow, Fred Ramsdell (đều người Mỹ) và Shimon Sakaguchi (người Nhật Bản) vì những khám phá nền tảng về sự dung nạp miễn dịch ngoại vi - cơ chế giúp hệ miễn dịch phân biệt giữa tế bào của chính cơ thể và tác nhân ngoại lai.

Công trình của họ đã xác định một loại tế bào miễn dịch đặc biệt, gọi là tế bào T điều hòa (Treg), cùng “gien chỉ huy” FOXP3 - yếu tố kiểm soát hoạt động của tế bào này. Bộ đôi Treg - FOXP3 được ví như “phanh an toàn” nội tại của cơ thể, giúp ngăn chặn hệ miễn dịch tấn công nhầm vào các mô khỏe mạnh.

Năm 1995, Shimon Sakaguchi đã đi ngược dòng quan điểm khoa học thời bấy giờ. Khi đó, phần lớn giới nghiên cứu tin rằng “sự dung nạp miễn dịch” chỉ hình thành trong tuyến ức - nơi các tế bào miễn dịch có khả năng gây hại bị loại bỏ, được gọi là dung nạp trung tâm (central tolerance).

Nhưng Sakaguchi đã chứng minh rằng hệ miễn dịch phức tạp hơn nhiều. Ông phát hiện một nhóm tế bào hoàn toàn mới, có chức năng bảo vệ cơ thể khỏi các bệnh tự miễn. Đây chính là lần đầu tiên thế giới biết đến tế bào T điều hòa (Treg) - “người canh giữ” giữ cho hệ miễn dịch không vượt quá giới hạn.

Bước ngoặt tiếp theo, vào năm 2001, khi Mary Brunkow và Fred Ramsdell phát hiện nguyên nhân khiến một chủng chuột đặc biệt dễ mắc bệnh tự miễn. Họ xác định được một đột biến trong gien FOXP3 và đặt tên cho gien này. Không dừng lại ở đó, họ còn chứng minh rằng đột biến tương tự ở người cũng gây ra một hội chứng tự miễn nghiêm trọng, được gọi là IPEX.

Hai năm sau, Sakaguchi đã kết nối hai phát hiện quan trọng này. Ông chứng minh rằng gien FOXP3 chính là yếu tố điều khiển sự phát triển của tế bào T điều hòa mà ông phát hiện năm 1995. Những tế bào này có nhiệm vụ giám sát toàn bộ hệ miễn dịch, đảm bảo rằng cơ thể chấp nhận các mô của chính mình và không tự hủy hoại bản thân.

Ba bộ óc, một cuộc hành trình kéo dài hơn ba thập niên

Giải Nobel Y sinh năm 2025 được lựa chọn từ 338 ứng viên, bao gồm 244 cá nhân và 94 tổ chức. Hội đồng Nobel nhấn mạnh rằng khám phá của Sakaguchi, Brunkow và Ramsdell “đã thay đổi hiểu biết của nhân loại về hệ miễn dịch, mở ra những phương pháp điều trị mới cho hàng triệu người mắc bệnh tự miễn và ung thư”.

Năm ngoái (2024), giải Nobel Y sinh được trao cho hai nhà khoa học người Mỹ Victor Ambros và Gary Ruvkun nhờ phát hiện vai trò của microRNA trong điều hòa gien - công trình được xem là một trong những bước ngoặt lớn của sinh học phân tử.

Giáo sư Mary E. Brunkow, sinh năm 1961, nhận bằng tiến sĩ tại Đại học Princeton và hiện là Quản lý Chương trình Cấp cao tại Viện Sinh học Hệ thống ở Seattle (Mỹ). Bà là người đầu tiên xác định được gien đột biến FOXP3 - mảnh ghép then chốt giúp hiểu rõ cơ chế gây rối loạn miễn dịch bẩm sinh.

Tiến sĩ Fred Ramsdell, sinh năm 1960, tốt nghiệp tiến sĩ từ Đại học California, Los Angeles (UCLA) năm 1987. Ông hiện là cố vấn khoa học tại Sonoma Biotherapeutics, công ty công nghệ sinh học hàng đầu tại San Francisco chuyên phát triển liệu pháp miễn dịch tế bào T. Ramsdell được xem là cầu nối giữa nghiên cứu cơ bản và ứng dụng lâm sàng, biến lý thuyết miễn dịch học thành thực tiễn chữa bệnh.

Trong khi đó, Giáo sư Shimon Sakaguchi, sinh năm 1951 tại Nhật Bản, hiện là Giáo sư Xuất sắc tại Trung tâm Nghiên cứu Tiên phong về Miễn dịch học thuộc Đại học Osaka. Ông được coi là “cha đẻ của tế bào T điều hòa”, với hàng chục năm nghiên cứu về cơ chế cân bằng miễn dịch - nền tảng giúp cơ thể con người vừa phòng vệ hiệu quả, vừa tránh tự hủy hoại chính mình.

Khám phá đặt nền móng cho y học miễn dịch hiện đại

Trước khi phát hiện này được công bố, giới khoa học vẫn loay hoay với câu hỏi: vì sao hệ miễn dịch – vốn có nhiệm vụ tiêu diệt “kẻ lạ” – đôi khi lại quay sang tấn công chính cơ thể, gây ra các bệnh tự miễn như tiểu đường type 1, lupus hay viêm khớp dạng thấp.

Công trình của Sakaguchi, Brunkow và Ramsdell đã cung cấp câu trả lời: tế bào Treg và gen FOXP3 đóng vai trò duy trì trật tự, đảm bảo hệ miễn dịch chỉ phản ứng khi thực sự cần thiết. Khi gen FOXP3 bị đột biến, “phanh” miễn dịch bị hỏng, khiến cơ thể mất kiểm soát và sinh bệnh.

Có thể nói những phát hiện của bộ ba Brunkow – Ramsdell – Sakaguchi đã khai sinh nên lĩnh vực “dung nạp miễn dịch ngoại vi” (peripheral tolerance), mở ra hướng điều trị hoàn toàn mới cho các bệnh tự miễn, ung thư và cấy ghép nội tạng.

Các nghiên cứu tiếp nối cho thấy việc điều chỉnh hoạt động của tế bào T điều hòa có thể giúp tăng cường khả năng tự bảo vệ của cơ thể hoặc kìm hãm phản ứng miễn dịch quá mức. Trong điều trị ung thư, việc vô hiệu hóa tạm thời tế bào Treg cho phép hệ miễn dịch “cởi trói” và tấn công khối u. Trong khi đó, ở bệnh tự miễn, tăng cường Treg lại giúp khôi phục cân bằng miễn dịch, hạn chế tổn thương mô.

Hiện nay, nhiều liệu pháp miễn dịch tế bào Treg đã bước vào giai đoạn thử nghiệm lâm sàng, hứa hẹn mang lại đột phá trong điều trị tiểu đường type 1, viêm khớp dạng thấp và đa xơ cứng.

Khám phá của Mary E. Brunkow, Fred Ramsdell và Shimon Sakaguchi không chỉ thay đổi hiểu biết của con người về hệ miễn dịch mà còn đặt nền móng cho y học miễn dịch hiện đại - nơi cơ thể không chỉ chống lại bệnh tật mà còn học cách kiểm soát chính mình.

Giải Nobel Y sinh 2025 vì thế không chỉ tôn vinh ba nhà khoa học xuất sắc, mà còn ghi nhận tầm quan trọng của nghiên cứu cơ bản trong việc giải mã những cơ chế tinh vi nhất của cơ thể người - nơi “phanh an toàn” miễn dịch giúp nhân loại tiến gần hơn tới y học cá thể hóa, chính xác và nhân văn hơn.

Bùi Tú