Nội hàm của đổi mới sáng tạo

Việc phân tích bản chất của đổi mới sáng tạo có thể thực hiện theo nhiều cách khác nhau, trong bài viết này, tác giả sẽ làm rõ nội hàm của đổi mới sáng tạo theo góc nhìn về cách thức để một sản phẩm đổi mới sáng tạo ra đời, từ ý tưởng cho đến khi thành hình và đi vào cuộc sống.

Đổi mới sáng tạo bắt nguồn từ tri thức mới

Nhắc đến đổi mới sáng tạo, nhiều người thường hình dung sự bay bổng tự do và những ý tưởng đột phá. Nhưng thực tế, như Thomas Edison từng nói: “Phát minh là 1% cảm hứng và 99% mồ hôi”. Đổi mới sáng tạo phần lớn khởi nguồn từ nỗ lực phát hiện và kiến tạo tri thức mới. Và càng đột phá, càng tạo ra tác động mạnh mẽ đến thế giới, thì hàm lượng tri thức mới đằng sau mỗi nghiên cứu ấy càng lớn và càng phải dày công xây dựng.

Khoa học cơ bản được kỳ vọng là tầng cao hơn, nơi những tri thức mới được hình thành dựa trên các nền tảng ban đầu. Chẳng hạn, toán học nhị phân trở thành nền móng cho việc nghiên cứu và chế tạo máy tính, cấu trúc phân tử DNA mở ra hàng loạt thành tựu trong y học và nông nghiệp, còn đặc tính truyền ánh sáng của “ống dẫn sáng” bằng thủy tinh lại khởi nguồn cho những sản phẩm đột phá về vật liệu như bóng đèn thủy tinh, kính chịu nhiệt Pyrex hay màn hình ti vi...

Dù nghiên cứu đổi mới sáng tạo từ tầng khoa học cơ bản thường được kỳ vọng mang lại những bước tiến đột phá, thay đổi thế giới và khẳng định vị thế của quốc gia hay tổ chức, nhưng hành trình ấy lại tiêu tốn nguồn lực và luôn đối diện rủi ro thất bại. Người ta phải mất hơn nửa thế kỷ, từ lúc thai nghén ý tưởng cho đến khi chiếc máy tính đầu tiên có thể xuất hiện trên thị trường. Trong suốt quãng thời gian ấy, biết bao nguồn lực tài chính và con người đã phải dồn vào để đi đến thành quả.

Các nghiên cứu từ tầng khoa học cơ bản luôn tiềm ẩn rủi ro thất bại, lại đòi hỏi rất nhiều thời gian và tiền bạc để cho ra đời một sản phẩm đổi mới sáng tạo hoàn chỉnh. Tuy vậy, bởi những thành tựu này thường tạo ra tác động lớn đến thế giới, nên phần thưởng khi đạt được chúng thường vô cùng to lớn. Trong quá khứ, không ít sản phẩm đổi mới sáng tạo bắt nguồn từ khoa học cơ bản đã làm nên đế chế mới cho một doanh nghiệp và xác lập vị thế dẫn dắt cho cả một quốc gia.

Đổi mới sáng tạo bắt nguồn từ ứng dụng thị trường

Có một con đường nhanh hơn để thực hiện đổi mới sáng tạo, đó là nỗ lực áp dụng những thành tựu sẵn có từ khoa học cơ bản để tiếp tục tạo ra các sản phẩm được sử dụng rộng rãi trên thị trường, hay còn gọi là khoa học ứng dụng. Có nhiều cách khác nhau để thực hiện nghiên cứu đổi mới sáng tạo dạng này. Một số tổ chức tiếp nhận các phát minh về nguyên lý vận hành hay bản chất của vật chất trong tự nhiên từ các kết quả nghiên cứu khoa học cơ bản để tiếp tục phát triển thành sản phẩm có tính ứng dụng cao vào đời sống. Một số khác lại bắt đầu bằng việc khảo sát nhu cầu thị trường để cải tiến những sản phẩm hiện hữu nhằm tối ưu hơn. Cả hai hướng đi này đều được xem là hoạt động nghiên cứu và phát triển (R&D).

Phần lớn các công ty lựa chọn cách cải thiện sản phẩm hiện hữu để đáp ứng nhu cầu thị trường trong hoạt động nghiên cứu và phát triển của mình. Cách tiếp cận này có ưu điểm dễ thực hiện, nhanh chóng mang lại hiệu quả kinh tế cho doanh nghiệp. Phổ biến nhất là bắt đầu từ việc tìm hiểu nhu cầu thị trường và khai thác ý tưởng từ khách hàng. Ví dụ, Starbucks đã tạo một không gian để khách hàng gửi ý tưởng và bình chọn trước khi doanh nghiệp quyết định triển khai. Một trong những ý tưởng nổi tiếng là cho phép mua đồ uống Starbucks làm quà tặng trực tuyến cho bạn bè hoặc đồng nghiệp, thu hút tới 1.600 lượt ủng hộ và 104 ý kiến góp ý chi tiết. Đây là cách tìm kiếm và phát triển ý tưởng đổi mới sáng tạo vừa có chi phí thấp, vừa gắn chặt với nhu cầu thị trường, đồng thời góp phần nâng cao mức độ nhận diện thương hiệu.

Tuy nhiên, đổi mới sáng tạo gắn chặt với nhu cầu thị trường cũng có điểm yếu. Nó dễ khiến tổ chức hay cá nhân bị mắc kẹt trong tư duy hiện tại, khó thoát ra để hướng đến những công nghệ đột phá trong tương lai. Ngược lại, cách tiếp cận dựa trên nền tảng khoa học cơ bản để phát triển thành sản phẩm ứng dụng lại tiềm ẩn rủi ro nếu thị trường chưa sẵn sàng đón nhận. Những nghiên cứu đột phá thường đứng trước nguy cơ “hụt nhịp” nếu đi trước quá xa so với trình độ và sự hiểu biết hiện có của thị trường, dẫn đến lãng phí nguồn lực trong khi chưa thể khai thác ở thời điểm hiện tại.

Để thu hẹp khoảng cách giữa nghiên cứu đổi mới sáng tạo và thị trường, các quốc gia và tổ chức thường bắt đầu bằng việc hình thành một nhóm người tiêu dùng tiên phong, gọi là “người tiêu dùng chính”, để trải nghiệm sản phẩm mới. Từ quá trình kiểm chứng và tạo lập hình ảnh sử dụng ban đầu, nhóm này có thể truyền cảm hứng, góp phần lan tỏa sự hiểu biết và thay đổi thói quen của thị trường. Chẳng hạn, một công ty ô tô sau khi phát triển dòng xe chạy bằng năng lượng mặt trời sẽ tìm kiếm nhóm khách hàng đặc thù sẵn sàng thử nghiệm sản phẩm. Khi nhóm này trải nghiệm và chứng minh được ưu điểm của sản phẩm, họ sẽ tạo nên một trào lưu, một phong cách sống mới, từ đó đưa sản phẩm từng bước trở nên phổ biến hơn.

Các yếu tố thúc đẩy đổi mới sáng tạo ở một quốc gia

Nghiên cứu đổi mới sáng tạo rất cần phải có con người đổi mới sáng tạo. Các doanh nghiệp muốn xây dựng văn hóa và hoạt động đổi mới sáng tạo rất cần phải tìm kiếm những người có tố chất phù hợp. Đặc điểm của những người có tư duy đổi mới sáng tạo là không giới hạn năng lực chuyên môn trong một ngành duy nhất, mà luôn sẵn sàng học hỏi và kết nối kiến thức liên ngành, xuyên ngành. Những người này đặc biệt yêu thích sáng tạo và có kỹ năng giải quyết vấn đề tốt. Tuy vậy, người nghiên cứu càng theo đuổi tính đột phá lại càng có khuynh hướng tạo ra đóng góp mang tính cá nhân nhiều hơn, do khó tìm được người hiểu hết điều họ làm và họ cũng thường có mong muốn được sở hữu trí tuệ của riêng mình. Họ luôn tìm kiếm những cách nhìn nhận mới mẻ và khác biệt nên đôi khi khó tìm được sự đồng cảm mang tính đại chúng.

Đối với những người tư duy đổi mới sáng tạo có đặc điểm như trên, thể chế để họ phát triển cũng phải có tính đặc thù. Trước tiên, các thể chế chính thức và phi chính thức phải có xu hướng tôn trọng sự khác biệt và sẵn sàng ủng hộ thực hiện những điều không có tiền lệ, giao toàn quyền thực hiện các hoạt động nghiên cứu đổi mới sáng tạo cho người có năng lực. Bên cạnh đó, để tạo động cơ và động lực cho hoạt động đổi mới sáng tạo, Việt Nam cần có hệ thống pháp lý về quyền sở hữu trí tuệ mạnh và dễ tiếp cận bên cạnh cơ chế khuyến khích thực hiện đổi mới sáng tạo.

Ngoài ra, để hình thành những con người dám đổi mới trong một quốc gia, cần cải cách hệ thống giáo dục theo hướng đẩy mạnh khoa học cơ bản, đồng thời gắn liền với sự hiểu biết về quá trình vận hành thực tiễn của cuộc sống. Cách thức giảng dạy cũng phải trao cho người học quyền được trải nghiệm và thất bại. Chính điều này sẽ thúc đẩy sự ra đời của những con người đổi mới sáng tạo.

Cuối cùng, một không gian đổi mới sáng tạo là điều kiện cần thiết, đóng vai trò bối cảnh để các ý tưởng được hiện thực hóa - và yếu tố này rất cần sự ủng hộ từ lãnh đạo tổ chức cũng như quốc gia. Về mặt hạ tầng, việc sẵn sàng dành ra những khoảng không gian trống để người sáng tạo toàn quyền xây dựng các hạ tầng nghiên cứu hiện đại, phù hợp với nhu cầu cụ thể, sẽ trực tiếp giúp quá trình đổi mới sáng tạo diễn ra thuận lợi.

Bên cạnh đó, lãnh đạo cũng cần ủng hộ họ về tài chính và thời gian, chẳng hạn việc cung cấp các khoản tài trợ hoặc giảm bớt thời lượng làm các công việc thường nhật để dành cho công việc nghiên cứu. Ngoài ra, để hình thành một nhóm khách hàng tiên phong sẵn sàng tiêu dùng các thành tựu đột phá đòi hỏi lãnh đạo cần vượt qua tư duy chỉ chăm chăm vào nhu cầu khách hàng hiện tại nhằm tối đa hóa doanh thu và hiểu rằng hiện tại chỉ là một phần trong bức tranh thị trường mà tổ chức phải hướng tới.

Trần Hương Giang