PCGI: Bộ 'đo' mới hé lộ sự thật về môi trường kinh doanh của HTX nông nghiệp

Sáng 27/11 tại Hà Nội, Hội thảo tham vấn kết quả xây dựng Bộ chỉ số “Môi trường kinh doanh cấp tỉnh đối với kinh tế tập thể, hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp” (PCGI) đã thu hút sự tham dự của đại diện các bộ ngành, Sở NN&MT, Chi cục Phát triển nông thôn và nhiều địa phương trên cả nước. Đây là lần đầu tiên, một bộ công cụ đo lường dành riêng cho khu vực kinh tế tập thể, đặc biệt là HTX nông nghiệp, được trình bày một cách hệ thống, mở ra phương thức đánh giá hoàn toàn mới, trực tiếp phản ánh chất lượng hỗ trợ của chính quyền với HTX.

Trong nhiều năm, HTX nông nghiệp thường bị “ẩn mình” khi đánh giá chung với doanh nghiệp, dẫn đến khoảng trống lớn trong hoạch định chính sách. Phát biểu tại hội thảo, ông Lê Đức Thịnh, Cục trưởng Cục Kinh tế hợp tác và PTNT, nhấn mạnh: “Xây dựng Bộ chỉ số PCGI có ý nghĩa chiến lược khi giúp lượng hóa chất lượng điều hành của địa phương đối với HTX, một khu vực giữ vai trò then chốt trong liên kết chuỗi giá trị nông sản nhưng chưa được đo lường đúng mức.” Đây cũng là nội dung phù hợp với những phân tích của nhóm xây dựng chỉ số về tình trạng thiếu công cụ đánh giá đặc thù cho môi trường hỗ trợ HTX.

Những con số hé lộ khoảng cách thực thi

Báo cáo kết quả khảo sát thí điểm tại 7 địa phương do ThS. Tạ Thu Trang (Trung tâm Thông tin & Dịch vụ NN&MT) trình bày đã khiến nhiều đại biểu bất ngờ. Các số liệu cho thấy bức tranh khá rõ nét về thực trạng môi trường kinh doanh dành cho HTX: mức độ sẵn sàng triển khai chính sách HTX tại các tỉnh chỉ đạt 5%; mức độ hài lòng của HTX đối với hạ tầng và dịch vụ công chỉ 15%; và chỉ 10% cán bộ HTX đạt trình độ từ trung cấp, cao đẳng đến đại học.

Theo bà Trang: “Đây không phải vấn đề của riêng một tỉnh, mà là thực trạng chung. Những con số này cho thấy môi trường kinh doanh của HTX còn thiếu ổn định, thiếu hỗ trợ và thiếu tính chuyên nghiệp để HTX phát huy đúng vai trò của mình.”

Nhóm nghiên cứu cũng khẳng định PCGI được xây dựng dựa trên 2 cấu phần lớn: đánh giá nội lực HTX và đánh giá môi trường hỗ trợ cấp tỉnh. Bà Trang cho biết nhiều HTX hiện vẫn gặp khó trong tiếp cận dịch vụ đầu vào, sơ chế, chế biến và logistics. Do vậy, đo lường chi tiết từng yếu tố sẽ giúp địa phương “nhìn thấy điểm nghẽn thay vì chỉ nhìn vào số lượng HTX mới thành lập”.

Bộ chỉ số PCGI bước đầu hình thành dựa trên 9 nhóm chỉ số và 48 chỉ tiêu thành phần, phản ánh các xu hướng then chốt như chuyển đổi số, tăng trưởng xanh, năng lực quản trị, chất lượng dịch vụ công và mức độ hỗ trợ của chính quyền. Trọng số các chỉ số dự kiến được cập nhật định kỳ hai năm một lần để đảm bảo bám sát thực tế thị trường, một yêu cầu quan trọng trong bối cảnh nông nghiệp đang biến động mạnh bởi biến đổi khí hậu và tiêu chuẩn quốc tế.

Một điểm đáng chú ý trong xây dựng PCGI là cách tiếp cận “coi HTX như doanh nghiệp”. Theo chia sẻ từ nhóm nghiên cứu, môi trường kinh doanh của HTX không chỉ phụ thuộc vào năng lực nội bộ mà còn chịu tác động từ toàn bộ thể chế, dịch vụ công, điều kiện hạ tầng, cơ chế liên kết và mức độ định hướng của chính quyền tỉnh.

Tiếp cận theo “vòng đời doanh nghiệp”, như khuyến nghị của Ngân hàng Thế giới được đánh giá phù hợp với HTX, bởi HTX ngày nay đã bước ra khỏi tư duy mô hình hỗ trợ xã hội và trở thành chủ thể kinh doanh thực sự. Điều này đặt ra yêu cầu phải đo lường bằng các tiêu chí chuyên nghiệp như năng lực sản xuất, mức độ đổi mới, hiệu quả cung ứng dịch vụ và khả năng cạnh tranh trên thị trường nông sản.

Nhiều chuyên gia đã chỉ ra rằng các HTX hiện nay đang chịu nhiều áp lực khi tham gia vào chuỗi giá trị nông nghiệp, đặc biệt là yêu cầu kỹ thuật, truy xuất nguồn gốc, chất lượng và tính bền vững. Tuy nhiên, các bộ chỉ số hiện hành chưa phản ánh đầy đủ năng lực đáp ứng thị trường của HTX, khiến chính sách hỗ trợ chưa có trọng tâm. PCGI vì thế được đánh giá là công cụ quan trọng để lấp đầy khoảng trống đó.

Kỳ vọng về “bản đồ cạnh tranh mới” giữa các địa phương

Tại phần thảo luận, ông Nguyễn Anh Phong, Phó Viện trưởng Viện Chiến lược Chính sách NN&PTNT, nhấn mạnh rằng tính khả thi và vai trò của địa phương là yếu tố then chốt để PCGI tạo ra tác động thực sự. “PCGI chỉ có giá trị khi các tỉnh coi đây là công cụ cải thiện môi trường hỗ trợ HTX, chứ không phải một nhiệm vụ mang tính hình thức.”

PGS.TS Mai Thị Huyền, Phó Hiệu trưởng Đại học Nông lâm Bắc Giang, một trong những chuyên gia có nhiều năm nghiên cứu về hệ thống hỗ trợ nông dân, đánh giá PCGI đã mở ra một góc nhìn mới: “PCGI tạo ra sự minh bạch trong so sánh giữa địa phương với địa phương, giữa HTX với HTX. Đây là yếu tố quan trọng để thúc đẩy cạnh tranh lành mạnh.”

Theo bà, HTX sẽ lần đầu có được “bản đồ” để đánh giá nơi nào hỗ trợ tốt cho sản xuất, còn doanh nghiệp có căn cứ để quyết định chọn địa phương liên kết nông sản. Điều này không chỉ tạo áp lực tích cực lên chính quyền mà còn giúp các HTX chủ động hơn trong chiến lược phát triển.

Ở góc nhìn thể chế, PGS. Chu Tiến Quang đề nghị cần rà soát các bộ chỉ số hiện có để tránh chồng chéo. Ông thẳng thắn nhận xét: “Chúng ta cần xem xét tất cả các bộ chỉ số để lọc xem cái nào thật sự cần thiết.” Ý kiến của ông nhấn mạnh rằng PCGI phải đảm bảo tính bổ trợ với các bộ chỉ số hiện hành như Bộ tiêu chí HTX kiểu mới hay Thông tư 09, tránh tạo thêm gánh nặng báo cáo cho địa phương và HTX.

Nhiều đại biểu cũng liên hệ PCGI với Nghị quyết 106/NQ-CP về phát triển KTTT. Nghị quyết này yêu cầu đến năm 2025 phải “nâng cao rõ rệt chất lượng và hiệu quả hoạt động của HTX nông nghiệp theo hướng bền vững”. Với cấu trúc và phương pháp đánh giá rõ ràng, PCGI được xem là công cụ để đo lường mức độ hoàn thành mục tiêu giữa các tỉnh, tạo sự cạnh tranh tích cực trong cải thiện môi trường hỗ trợ HTX.

Động lực mới thúc đẩy cải cách

Phân tích tại Hội thảo chỉ ra rằng PCGI có thể tạo ra 3 chuyển biến lớn.

Chuyển biến đầu tiên là buộc chính quyền tỉnh chuyển từ tư duy “thành lập nhiều HTX” sang “nâng cao chất lượng HTX”. Bộ chỉ số sẽ đánh giá năng lực quản trị, chất lượng dịch vụ, liên kết chuỗi và hiệu quả quản lý tài chính của HTX, khiến các địa phương không còn chạy theo số lượng.

Thứ hai, PCGI tạo ra cơ chế minh bạch hóa mức độ hỗ trợ của địa phương. Với bảng xếp hạng được công bố hàng năm, các tỉnh buộc phải cải thiện chính sách đất đai, tín dụng, đào tạo, khoa học công nghệ và thủ tục hành chính để gia tăng khả năng cạnh tranh.

Thứ ba, PCGI thúc đẩy cạnh tranh lành mạnh giữa các tỉnh và nâng cao chất lượng dịch vụ công. Doanh nghiệp sẽ chủ động chọn tỉnh có môi trường kinh doanh tốt để hợp tác, còn HTX có thể tìm nơi hỗ trợ mình hiệu quả nhất.

Trong bối cảnh HTX vẫn còn khó khăn trong tiếp cận vốn, đất đai, chuyển giao công nghệ, chuyển đổi số và liên kết doanh nghiệp, PCGI không chỉ là bộ công cụ đo lường mà còn là động lực cải cách thể chế. Bằng dữ liệu khảo sát độc lập từ HTX, PCGI phản ánh chân thực những vấn đề đang diễn ra tại cơ sở, giúp lãnh đạo tỉnh có căn cứ điều chỉnh chính sách dựa trên bằng chứng.

Theo chia sẻ tại Hội thảo, “Khi có bảng xếp hạng rõ ràng, doanh nghiệp sẽ biết địa phương nào phù hợp để đầu tư vào chuỗi giá trị nông nghiệp; còn HTX sẽ biết tỉnh nào có chính sách tốt cho mình. Điều này tạo áp lực tích cực lên chính quyền địa phương.”

Với những giá trị này, PCGI không chỉ dừng ở vai trò đánh giá mà đang trở thành nền tảng để xây dựng một hệ sinh thái HTX hiện đại, nơi HTX được đối xử như chủ thể kinh doanh, nơi doanh nghiệp có đủ thông tin để đầu tư, và nơi chính quyền coi hỗ trợ HTX là nhiệm vụ nâng cao năng lực điều hành.

Thành An