Phát triển thủy lợi, nền tảng vững chắc cho xây dựng nông thôn mới bền vững

Công trình thủy lợi Cống Cái Lớn (Đồng bằng sông Cửu Long) đóng vai trò quan trọng trong điều tiết nguồn nước của vùng.

Hệ thống thủy lợi, "mạch máu" của sản xuất nông nghiệp và phòng chống thiên tai

Trước đây, các công trình thủy lợi được xây dựng chủ yếu để phục vụ tưới tiêu trong sản xuất nông nghiệp. Tuy nhiên, trong bối cảnh biến đổi khí hậu và yêu cầu phát triển đa ngành ở nông thôn, hệ thống này ngày càng được đầu tư, mở rộng chức năng nhằm đáp ứng nhu cầu đa dạng hóa sản xuất, tiết kiệm nước, cấp nước sinh hoạt và phục vụ thủy sản.

Theo hướng dẫn tại Quyết định số 896/QĐ-BNN-VPĐP ngày 1/4/2024 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, việc thực hiện tiêu chí số 3 về thủy lợi trong Bộ tiêu chí quốc gia về xã nông thôn mới và nông thôn mới nâng cao (ban hành theo Quyết định 318/QĐ-TTg ngày 8/3/2022) được cụ thể hóa nhằm bảo đảm các địa phương chủ động hơn trong sản xuất.

Một xã được công nhận đạt chuẩn tiêu chí thủy lợi khi tỷ lệ diện tích đất sản xuất nông nghiệp được tưới và tiêu nước chủ động đạt từ 80% trở lên. Với xã nông thôn mới nâng cao, mức chuẩn này được nâng lên 90%, đồng thời yêu cầu tổ chức thủy lợi cơ sở hoạt động hiệu quả, bảo trì công trình đạt 100%, và có biện pháp kiểm soát nguồn nước thải xả vào công trình thủy lợi.

Một trong những điểm mới của bộ tiêu chí giai đoạn 2021-2025 là chú trọng đến hiệu quả hoạt động của tổ chức thủy lợi cơ sở (hợp tác xã, tổ hợp tác, đội thủy nông). Các tổ chức này không chỉ quản lý, vận hành hệ thống kênh mương, công trình nội đồng mà còn đóng vai trò kết nối giữa người dân và chính quyền trong công tác điều tiết, bảo dưỡng công trình.

Theo thống kê, cả nước hiện có hơn 15.000 tổ chức thủy lợi cơ sở, trong đó vùng Trung Bộ chiếm hơn 3.600 đơn vị. Các tổ chức được đánh giá hoạt động hiệu quả khi đạt từ 70 điểm trở lên dựa trên các tiêu chí như: Thực hiện kế hoạch tưới, tiêu và thoát nước; Bảo dưỡng, sửa chữa công trình thường xuyên; Quản lý tài chính minh bạch, hiệu quả; Ứng dụng khoa học công nghệ trong vận hành; Bảo đảm mức độ hài lòng của người dân.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Chí Trung, Nguyên Giám đốc Trung tâm PIM, Viện Khoa học thủy lợi Việt Nam, cho biết: “Các tổ chức thủy lợi cơ sở chính là cầu nối giữa công trình và người sử dụng. Khi người dân được tham gia trực tiếp quản lý, công trình được bảo vệ tốt hơn, hoạt động hiệu quả hơn và tạo sự đồng thuận trong cộng đồng".

Thủy lợi chủ động giúp nông thôn thích ứng biến đổi khí hậu và phát triển bền vững

Trong điều kiện biến đổi khí hậu ngày càng gay gắt với tình trạng xâm nhập mặn, hạn hán, ngập úng gia tăng, việc đầu tư, hoàn thiện hệ thống thủy lợi có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Không chỉ là giải pháp kỹ thuật, thủy lợi còn là công cụ thích ứng linh hoạt, góp phần ổn định sinh kế và bảo đảm an ninh nguồn nước ở nông thôn.

Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Chí Trung, các địa phương cần tăng tỷ lệ diện tích cây trồng chủ lực áp dụng tưới tiên tiến, tiết kiệm nước theo hướng dẫn của Quyết định 33/QĐ-TTg; Kiểm kê, kiểm soát nguồn nước thải xả vào hệ thống thủy lợi nhằm bảo vệ môi trường; Ứng dụng công nghệ số trong quản lý, giám sát vận hành kênh mương và điều tiết nước; Khuyến khích phát triển đa dịch vụ thủy lợi, gắn với cấp nước sinh hoạt, điện nông thôn hoặc du lịch sinh thái nông nghiệp.

“Để đạt chuẩn nông thôn mới không chỉ cần có công trình, mà còn cần có con người, những người hiểu, trân trọng và cùng bảo vệ nguồn nước. Khi thủy lợi vận hành bền vững, nông thôn mới mới thực sự ‘mới’ và ‘xanh’”,ông Trung nhấn mạnh.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Chí Trung: “Hệ thống công trình thủy lợi là cơ sở hạ tầng huyết mạch, giúp chủ động tưới tiêu, bảo đảm năng suất cây trồng, giảm thiểu rủi ro thiên tai, đồng thời tạo tiền đề kết nối nguồn lực tự nhiên với các nguồn lực phát triển kinh tế-xã hội khác”.

Hướng tới nông thôn chủ động, nông nghiệp xanh, hiệu quả

Ông Nguyễn Hoàng Hiệp, Thứ trưởng Nông nghiệp và Môi trường nhấn mạnh: “Hạ tầng thủy lợi ngoài việc phục vụ phát triển kinh tế-xã hội nói chung thì còn một vấn đề rất quan trọng là phục vụ phát triển bền vững. Nước là nguồn gốc cho tất cả các lĩnh vực khác, và đặc biệt, nguồn nước cũng là nền tảng cho mọi quy hoạch kinh tế-xã hội. Muốn phát triển bền vững thì phải dựa vào nước, do đó, hạ tầng thủy lợi góp phần rất quan trọng, thậm chí có lúc mang tính quyết định, trong công tác phòng chống, giảm nhẹ rủi ro thiên tai".

Theo ông Hiệp, Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất bởi biến đổi khí hậu. Tình trạng thời tiết cực đoan đang tác động trực tiếp đến an ninh nguồn nước quốc gia. “Vì vậy, việc chủ động nguồn nước trong mọi tình huống là yếu tố then chốt để bảo đảm phát triển kinh tế-xã hội nhanh và bền vững”, ông Hiệp khẳng định.

Trong bối cảnh đó, việc thực hiện tiêu chí thủy lợi không chỉ là yêu cầu kỹ thuật, mà là bước chuyển trong tư duy phát triển nông nghiệp bền vững, hướng tới kinh tế xanh và nông thôn hiện đại. Mỗi tuyến kênh được nạo vét, mỗi trạm bơm được nâng cấp hay mỗi cánh đồng được áp dụng tưới tiết kiệm đều góp phần đưa nông thôn Việt Nam tiến gần hơn tới mục tiêu chủ động trước thiên tai. Hệ thống thủy lợi được quy hoạch bài bản, vận hành thông minh và có sự tham gia của cộng đồng sẽ tạo nền tảng cho nông thôn chủ động thích ứng với biến đổi khí hậu và phát huy tối đa giá trị của từng giọt nước.

Thu Hà-Thu Thảo