'Pushkin job' hay vụ trộm sách cổ chấn động châu Âu

Pushkin Job là cách báo chí quốc tế đặt tên cho loạt vụ trộm sách cổ liên quan đến các bản in hiếm, chủ yếu là các ấn bản đầu tiên của Pushkin và các tác giả Nga thế kỷ XIX. Từ “Pushkin” gợi tới Alexander Pushkin, biểu tượng văn học Nga, còn “job” trong tiếng lóng tội phạm phương Tây có nghĩa là “phi vụ”.

Trong vụ án này, hàng loạt cuốn sách quý hiếm, chứa đựng lịch sử và tri thức hàng thế kỷ, đã biến mất khỏi nhiều thư viện danh tiếng châu Âu trong những phi vụ táo tợn. Báo chí Anh gọi đây là một trong những vụ việc đình đám nhất của giới sưu tầm sách cổ thế kỷ XXI, khiến giới học giả và nhà sưu tập bàng hoàng, đồng thời phơi bày lỗ hổng trong việc bảo vệ di sản tri thức cũng như những thách thức phức tạp của cảnh sát châu Âu trong một cuộc điều tra xuyên quốc gia.

Cuốn sách giả được bỏ lại tại thư viện đại học Warsaw, đánh tráo cuốn sách của Pushkin được xuất bản năm 1822.

Theo The Guardian, vụ việc khởi nguồn từ năm 2022 khi nhiều thư viện lớn ở Lithuania, Latvia, Estonia, Ba Lan, Pháp, Đức, Thụy Sĩ… phát hiện các bản in quý hiếm từ thế kỷ XVII đến XIX bị đánh cắp. Thủ đoạn chính của nhóm trộm là sử dụng danh tính giả để tiếp cận phòng đọc, sau đó tráo đổi sách thật bằng những bản sao tinh vi. Không ít bản sao được làm khéo léo đến mức có thể đánh lừa cả thủ thư lẫn các nhà nghiên cứu trong thời gian đầu. Chỉ khi kiểm tra kỹ lưỡng về chất liệu giấy, mực in hay cấu trúc gáy, sự bất thường mới lộ rõ, và khi ấy thì thủ phạm đã biến mất từ lâu.

Qua nhiều tháng điều tra, cảnh sát xác định thủ phạm là một nhóm người Georgia hoạt động có tổ chức, sử dụng hộ chiếu và giấy tờ giả để qua mặt hệ thống kiểm soát. Trong số đó, Beqa Tsirekidze được cho là một mắt xích quan trọng. Mikheil Zamtaradze bị bắt tại sân bay Brussels năm 2023 và sau đó bị dẫn độ về Lithuania do liên quan đến vụ trộm 17 cuốn sách trị giá khoảng 600.000 euro tại thư viện Đại học Vilnius.

Một số thành viên khác trong mạng lưới cũng đã bị bắt giữ, song danh tính toàn bộ nhóm vẫn chưa được công khai. Điều khiến giới điều tra đau đầu là câu hỏi ai thực sự đứng sau và ai đã đặt hàng cho những vụ đánh cắp tinh vi này. Dấu vết cho thấy một số cuốn sách đã xuất hiện trên thị trường chợ đen ở Nga.

Chỉ có điều, nhiều cuốn sách bị mất là tác phẩm của các tác giả người Nga, bằng tiếng Nga, nên việc chúng được đưa trở lại cố quốc có thể được xem là hợp lý về mặt lịch sử và văn hóa, không chỉ đơn thuần là giao dịch trên thị trường sưu tầm. Một trong những trở ngại lớn nhất của cuộc điều tra, theo ghi nhận từ các nhà quan sát phương Tây, là những thách thức về hợp tác quốc tế và khác biệt pháp lý giữa các quốc gia, cũng như lợi ích của thị trường sưu tầm nội địa…

Bọn trộm sách cổ được cho là dạng tội phạm có tri thức cao.

Hành trình phá án

Cuộc điều tra khởi đầu từ những phát hiện rời rạc ở từng thư viện: một cuốn mất tích, một bản in khác bị tráo đổi, theo tạp chí RBM. Chỉ khi nhiều cơ sở ở Pháp, Ba Lan và vùng Baltic cùng báo cáo hiện tượng tương tự, bức tranh toàn cảnh mới hiện rõ: có một mạng lưới trộm sách xuyên biên giới. Cảnh sát thu thập nhật ký mượn sách, hình ảnh camera, danh tính người đọc, phối hợp cùng chuyên gia bảo quản để phân tích mực in, nước giấy, dấu đóng gáy. Những chi tiết nhỏ như email đặt lịch, file ảnh chụp sách hay dấu vết giờ giấc đã dần dựng nên hành trình di chuyển của nhóm nghi phạm.

Từ các bằng chứng kỹ thuật này, Cảnh sát châu Âu (Europol) và Cơ quan Hợp tác Tư pháp của Liên minh châu Âu (Eurojust) được mời vào cuộc, lập cơ chế chia sẻ hồ sơ và điều phối lệnh bắt giữa nhiều nước. Điều tra quốc tế nhanh chóng chỉ ra mối liên hệ giữa các vụ ở Vilnius (Lithuania), Riga (Latvia), Paris (Pháp) và Geneva (Thụy Sỹ). Khi các nghi phạm di chuyển, cảnh sát thu giữ được điện thoại, giấy tờ giả, vật liệu in sao chép và cả những bản sao chưa kịp tráo, củng cố thêm bằng chứng về tính hệ thống của vụ án.

Một số bước ngoặt quan trọng đến từ các vụ bắt giữ ở sân bay châu Âu, nơi cảnh sát phát hiện hộ chiếu giả và dữ liệu kỹ thuật số lưu trong máy tính cá nhân. Lời khai từ các nghi phạm then chốt hé lộ toàn bộ quy trình: trinh sát trước, giả dạng học giả để tiếp cận, tráo đổi bản sao tinh vi, rồi chuyển hàng sang Nga qua kênh trung gian. Cùng lúc đó, đội điều tra theo dõi biến động từ thị trường chợ đen và các sàn đấu giá.

Mặc dù chiến dịch xuyên quốc gia đã giúp bắt giữ hàng loạt đối tượng, thách thức lớn nhất vẫn nằm ở việc thu hồi hiện vật. Khi sách đã lọt vào các bộ sưu tập kín, cơ hội đòi lại gần như bằng không. Vì vậy, thành công phá án chỉ mới đạt được một nửa: thủ phạm bị lộ diện, nhưng phần lớn di sản vẫn thất lạc. Điều này biến “The Pushkin job” thành vụ án vừa là chiến thắng điều tra, vừa là thất bại trong bảo tồn.

Trong giới nghiên cứu, người ta gọi đây là một “cú đấm vào ký ức tập thể”. Những bản in của Newton đời đầu, những sách y khoa cổ hay các tập thơ quý hiếm vốn không chỉ có giá trị vật chất mà còn là chứng nhân cho sự phát triển tri thức nhân loại. Mất đi chúng đồng nghĩa với việc lịch sử văn minh bị đứt gãy ở những điểm không thể thay thế.

Đáng chú ý, băng nhóm này không hành động theo cách ồn ào hay bạo lực như những vụ trộm bảo tàng thường thấy. Chúng điềm nhiên giả dạng học giả, ghi danh nghiên cứu, hành động ngay giữa ban ngày, tráo sách thật bằng bản sao rồi rời đi như không có chuyện gì xảy ra. Trong một số trường hợp, chúng thậm chí đột nhập trực tiếp, cho thấy chiến thuật không chỉ có một. Chính sự đa dạng về thủ đoạn khiến công tác điều tra càng thêm phức tạp.

Thư viện BULAC ở Paris, nơi bọn trộm cũng “viếng thăm”.

Để hiểu rõ hơn vì sao những cuốn sách này trở thành mục tiêu, cần nhìn vào thị trường sưu tầm sách cổ. Dù ít khi được chú ý như tranh Van Gogh hay tượng Hy Lạp, trong giới sưu tầm, sách cổ có giá trị không hề kém cạnh. Một bản in đầu tiên của cuốn sách toán - triết học Principia Mathematica (một trong những tác phẩm khoa học quan trọng nhất lịch sử loài người, do nhà bác học Anh Isaac Newton xuất bản lần đầu năm 1687) có thể trị giá hàng triệu đô la Mỹ. Nhiều tác phẩm tôn giáo, y học hoặc văn học thế kỷ XVII-XVIII thường được định giá hàng trăm nghìn euro.

Thị trường này lại chủ yếu vận hành trong bóng tối, thông qua các nhà đấu giá, các hiệu sách cổ và những nhà sưu tập tư nhân kín đáo. Chính sự bí mật ấy tạo điều kiện cho hàng giả và sách đánh cắp dễ dàng luân chuyển. Khi một cuốn sách rời khỏi thư viện công, nó có thể nhanh chóng được “rửa” bằng vỏ bọc của một bộ sưu tập tư nhân lâu đời. Sự im lặng của người mua, người bán và cả các cơ quan quản lý ở một số quốc gia biến những cuốn sách mất cắp thành bóng ma trong lịch sử, không thể lần tìm lại được.

Vụ án cũng đặt ra vấn đề lớn về luật pháp và hợp tác quốc tế. Ở nhiều quốc gia châu Âu, hành vi trộm sách trong thư viện không bị xử lý nghiêm khắc như trộm tranh hay cổ vật trong bảo tàng, mặc dù giá trị văn hóa tương đương. Không ít thư viện thậm chí chưa được công nhận là di tích cần bảo vệ đặc biệt, dẫn đến việc nguồn lực an ninh luôn thiếu hụt.

Các cơ quan như Europol và Eurojust có thể điều phối điều tra, nhưng quyền tài phán cuối cùng vẫn thuộc về từng quốc gia, và khi sách hoặc thủ phạm vượt ra ngoài Liên minh châu Âu, ví dụ sang Nga, thì việc truy đòi hầu như bế tắc. Interpol có cơ sở dữ liệu về tài sản văn hóa bị đánh cắp, song số lượng sách được đăng ký còn rất ít do thủ tục rườm rà và sự e dè của nhiều thư viện vốn lo ngại uy tín của mình sẽ bị ảnh hưởng nếu công khai thiệt hại. Chính khoảng trống pháp lý và hợp tác này đã khiến cho “The Pushkin Job” trở thành một thách thức gần như không thể giải quyết dứt điểm.

“Hình mẫu” của “tội phạm trí thức”

Một số thư viện châu Âu vốn lưu giữ kho báu tri thức hàng trăm năm tuổi nhưng chỉ có vài nhân viên giám sát, thiếu hệ thống camera và chủ yếu dựa vào sự tin cậy dành cho giới học giả. Khi những kẻ trộm mang bản sao tinh vi đến tráo, thủ thư hầu như không có cơ hội phát hiện ngay. Điều đó khiến những cuốn sách từng mở ra chân trời tri thức cho hàng thế hệ học giả có nguy cơ biến mất vĩnh viễn, chỉ để phục vụ cơn khát sưu tầm kín đáo của một nhóm nhỏ giàu có.

Bọn trộm sách cổ được cho là dạng tội phạm có tri thức cao.

“The Pushkin Job” gợi nhớ đến những bộ phim trộm cắp kinh điển, nhưng thực chất lại là lời cảnh tỉnh đầy sức nặng. Di sản tri thức nhân loại mong manh hơn nhiều so với tưởng tượng, và nếu không được bảo vệ bằng sự nghiêm túc, chúng có thể biến mất chỉ trong một buổi chiều yên ả tại thư viện.

Một nghịch lý đang hiện hữu: Luật pháp thường coi sách là “tài sản thư viện” thay vì “cổ vật”, khiến mức án chỉ dừng ở khung trộm cắp tài sản thông thường. Chính khoảng trống pháp lý này đã vô tình khuyến khích tội phạm: rủi ro thấp, lợi nhuận khổng lồ. Vụ “The Pushkin Job” cho thấy đã đến lúc cần một khung pháp lý mới, định danh rõ sách cổ hiếm là di sản cần được bảo vệ ở mức cao nhất, ngang hàng với tranh, tượng hay tài liệu lưu trữ quốc gia. Nếu không, những thư viện lưu giữ hàng nghìn báu vật in ấn sẽ mãi là “mảnh đất mềm” cho tội phạm văn hóa.

Khác với tranh hay tượng, sách có thể bị tháo rời: bìa, trang in, tranh minh họa. Mỗi phần lại có thể được bán riêng lẻ, khiến việc truy vết gần như bất khả. Thị trường sách cổ vận hành nhiều khi kín đáo hơn cả thị trường nghệ thuật. Một bản in quý có thể được gắn lý lịch sưu tập giả, rồi xuất hiện hợp pháp tại một nhà đấu giá, sau đó rơi vào tay nhà sưu tầm tư nhân. Sự im lặng của các bên liên quan biến những tác phẩm bị đánh cắp thành “tài sản sạch” chỉ sau một vài bước trung gian.

Một điểm khác biệt nữa trong là “The Pushkin Job” không giống những vụ trộm bảo tàng đầy bạo lực. Nhóm thủ phạm không dùng vũ khí, không phá khóa, không hành động trong đêm tối. Thay vào đó, họ khoác áo học giả, ghi tên nghiên cứu, ngồi ngay trong phòng đọc sáng đèn giữa ban ngày. Họ hiểu rõ tâm lý của thủ thư, khai thác niềm tin sẵn có của môi trường học thuật, và vận dụng kỹ năng tinh vi để chế tác bản sao gần như hoàn hảo. Trong tội phạm học, đây là hình mẫu điển hình của “tội phạm cổ cồn trắng” trong lĩnh vực văn hóa, một dạng tội phạm dựa vào tri thức và thủ đoạn tinh vi, thay vì bạo lực. Điều này cho thấy thách thức của thế kỷ XXI: bảo vệ di sản không chỉ trước kẻ cắp cơ hội, mà còn trước những nhóm có học thức, tổ chức chặt chẽ và biết khai thác điểm mù của hệ thống.

Nhưng cũng cần nhắc lại: Trong lịch sử, nhiều bảo vật, sách quý và tác phẩm nghệ thuật mà các quốc gia phương Tây hiện sở hữu từng được lấy từ các quốc gia khác qua chiến tranh, thuộc địa hay các hình thức chiếm đoạt khác. Chính bối cảnh này khiến việc hồi hương các tác phẩm bị đánh cắp trở nên nhạy cảm và cần được xem xét thận trọng, vừa tôn trọng giá trị văn hóa, vừa đảm bảo hợp pháp và minh bạch.

Nguyễn Xuân Thủy