Qua xứ trầm hương: Khơi lại hương xưa, xây tương lai mới

Khu rừng trồng cây dó bầu do Công ty Trầm Hương Khánh Hòa đầu tư, mỗi cây có gắn chip quản lý bằng AI. (Ảnh MỸ HÀ)

Theo cuốn Lĩnh ngoại đại đáp của Chu Khứ Phi (1135-1189), trầm hương như chúng ta đã biết, trong lịch sử người Trung Quốc, Nhật Bản, Triều Tiên, phần lớn đều nhập khẩu từ Việt Nam.

Số liệu của Trung tâm Nghiên cứu lâm nghiệp quốc tế (CIFOR) cho biết, ngành công nghiệp liên quan đến trầm hương trên thế giới có giá trị ước tính tại năm 2019 là 32 tỷ USD, dự kiến sẽ đạt 64 tỷ USD vào năm 2029. Trầm hương được thương mại hóa dưới nhiều hình thức khác nhau như miếng trầm, tinh dầu trầm, bột trầm, nhang trầm, trầm mỹ nghệ..., trong đó trầm hương dạng miếng là sản phẩm được giao dịch hàng đầu trên toàn cầu. Tại nước ta, cuối những năm 1990, nhằm bảo vệ nguồn tài nguyên quốc gia, tránh khai thác cạn kiệt, Chính phủ đã cấm khai thác, mua bán trầm hương và xem đó là hàng quốc cấm.

Đánh thức một thương hiệu

Trong cuộc trò chuyện với tôi, ông Nguyễn Văn Tưởng, Chủ tịch Công ty Trầm Hương Khánh Hòa cho biết, giai đoạn đó ông là cán bộ thường trú tại khu vực Tây Nguyên của Đài Tiếng nói Việt Nam. Những chuyến đi thực tế tại địa bàn đã đem lại cho ông những kiến thức đầu tiên về trầm và ông băn khoăn: Trầm hương là một sản vật quý có tính đặc hữu của đất nước, vừa là nét văn hóa cao quý, đặc sắc, vừa mang cao, cho nên cần biết cách quản lý và khai thác chứ không nên đi theo lối mòn tư duy “không quản được thì cấm”! Mối duyên nghiệp của ông với trầm hương cũng bắt đầu từ đó. Ông viết một số bài báo, tích cực vận động ngành chức năng, kể cả các cơ quan quản lý ở Trung ương tổ chức hội thảo về trầm hương trên đất Khánh Hòa vào năm 2004 và thành công ngoài mong đợi khi những tham luận đã phân tích thấu đáo, góp phần “cởi trói” cho trầm hương Việt Nam.

Ngày 10/8/2006, Chính phủ ban hành Nghị định số 82/2006/NĐ-CP về việc quản lý hoạt động xuất khẩu, nhập khẩu, tái xuất khẩu, nhập nội từ biển, quá cảnh, nuôi sinh sản, nuôi sinh trưởng và trồng cấy nhân tạo các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp, quý, hiếm; trầm hương chính thức được phép xuất nhập khẩu và mua bán, nếu đáp ứng các quy định pháp lý liên quan, nhất là giấy phép CITES khi xuất khẩu.

“Tôi quyết định nghỉ công tác ở Đài Tiếng nói Việt Nam, xuống Nha Trang, thắp hương trước Tháp Bà Ponagar và nguyện đánh thức thương hiệu Trầm Hương Khánh Hòa…”, ông Tưởng chia sẻ.

Quả thật, đó là sự thức tỉnh một kho báu đang tạm ngủ quên. Trầm hương Khánh Hòa vốn đã là một mặt hàng được săn đón và ưa chuộng từ nhiều thế kỷ trước. Việc buôn bán, giao thương giữa Chăm-pa và Nhật Bản được ghi chép lại trong sự kiện năm 1606, Tokugawa Ieyasu (người sáng lập Mạc phủ Tokugawa, thể chế chính trị nắm quyền Nhật Bản từ năm 1600 cho đến Minh Trị Duy Tân năm 1868) gửi thư cho Quốc vương Chăm-pa ghi rõ: “Chúng tôi muốn có trầm loại thượng hảo hạng. Những loại có phẩm chất vừa vừa hay dưới trung bình thì xin đừng gửi…”.

Đi theo Con đường Hương liệu (Incense Road), trầm hương Khánh Hòa thông qua các thương cảng lớn như Hội An (Việt Nam), Hương Cảng (Hồng Công, Trung Quốc) chinh phục toàn thế giới. Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Đình Thiên, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam nhận định: “Trầm hương sẽ là ngành kinh tế hội nhập với thế giới dễ nhất vì có tính văn hóa và tư tưởng toàn cầu”.

Trầm hương hiện được ứng dụng rộng rãi trong các ngành: Nước hoa cao cấp; liệu pháp tinh thần, trị liệu; dược phẩm; mỹ phẩm; chế tác thủ công mỹ nghệ; nghi lễ tín ngưỡng, tâm linh… Các thị trường như Trung Đông, Nhật Bản, Trung Quốc, Mỹ, Hàn Quốc luôn có nhu cầu nhập khẩu trầm hương ngày càng cao. Tuy nhiên, theo báo cáo nghiên cứu thị trường của Trung tâm Sáng tạo và Ươm tạo, Trường đại học Ngoại thương, xuất khẩu trầm hương của Việt Nam mới đứng thứ 24 trên thế giới và chỉ chiếm 0,6% tổng kim ngạch xuất khẩu của thế giới, còn rất thấp so với danh tiếng và tiềm năng sẵn có.

Phát triển bền vững một ngành hàng

Hiện nay nghề trầm không còn là những chuyến đi rừng “ngậm ngải tìm trầm” cầu may, khai thác tận diệt nguồn trầm hương ngoài tự nhiên nữa. Khánh Hòa hiện có hàng nghìn doanh nghiệp, hộ kinh doanh tham gia các công đoạn sản xuất, khai thác, chế biến và mua bán trầm hương.

Trầm hương Khánh Hòa giờ đã và đang chuyển dịch thành lâm sản được nuôi trồng với nhiều doanh nghiệp lớn quản lý những cánh rừng dó bầu được chăm chút bài bản, sử dụng các phương pháp như: Tác động tự nhiên có kiểm soát hoặc tác động nhân tạo để tạo trầm. Ước tính, cứ 1 ha đất rừng có thể trồng được 1.000 cây, nếu nuôi trồng đúng phương pháp thì sau 10-12 năm sẽ thu được sản phẩm.

Chính quyền tỉnh Khánh Hòa luôn đánh giá cao và hoan nghênh các doanh nghiệp tích cực phát triển kinh tế trầm hương. Việc xây dựng tiêu chuẩn quốc gia cho trầm hương đang được tỉnh đẩy mạnh nhằm bảo vệ thương hiệu và nâng cao chất lượng sản phẩm, góp phần đưa trầm hương Khánh Hòa vươn tầm quốc tế.

Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Khánh Hòa Lê Văn Hoa cho biết: “Tôi tin rằng các doanh nghiệp đó trước sau gì cũng thành công vì họ bắt nhịp đúng và đi đúng hướng với giá trị văn hóa của vùng đất này. Chúng tôi rất khuyến khích các đơn vị tình nguyện tổ chức thêm hoạt động quảng bá, mở rộng thị trường cho trầm hương Khánh Hòa. Chúng tôi sẵn sàng hỗ trợ về hành lang pháp lý, hỗ trợ những yếu tố giá trị văn hóa lịch sử để chắp cánh thêm cho các doanh nghiệp”.

Theo Tiến sĩ Nguyễn Duy Thái, Viện Văn hóa và Phát triển, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, phát triển bền vững ngành trầm hương Việt Nam trước hết không chỉ ở mở rộng diện tích cây trồng, mở rộng sản xuất, kinh doanh mà cần thay đổi về tư duy. Người Việt Nam phải hiểu về trầm hương và văn hóa trầm hương là điều kiện tiên quyết. Các ngành khoa học liên quan đến trầm hương (cả khoa học kỹ thuật, công nghệ, khoa học xã hội và nhân văn) cần tích cực, chủ động trên các diễn đàn khoa học quốc tế và trong nước, để tăng cường khẳng định sức mạnh của văn hóa trầm hương Việt Nam.

“Đây cũng là cách thức để tăng cường “sức mạnh mềm”, lan tỏa và quảng bá giá trị văn hóa Việt Nam đến thế giới. Nhà nước và xã hội cần quan tâm hơn nữa đến ngành trầm hương, đầu tư nhiều hơn nữa trí tuệ và tiền của để phát triển văn hóa trầm hương. Công việc cấp bách và thiết thực hiện nay là đăng ký sở hữu trí tuệ và bản quyền thương hiệu đối với trầm hương Việt Nam”, Tiến sĩ Thái nhấn mạnh.

Qua xứ trầm hương lần này, trong tôi có một niềm tin rằng: Với giá trị văn hóa sâu sắc và tiềm năng kinh tế to lớn, trầm hương Khánh Hòa nói riêng, Việt Nam nói chung đang đứng trước cơ hội vươn lên khẳng định vị thế trên thị trường quốc tế. Nếu được đầu tư đúng hướng, chuẩn hóa chất lượng và xây dựng chiến lược thương hiệu bài bản, trầm hương hoàn toàn có thể trở thành một biểu tượng quốc gia, sánh vai cùng nước hoa Pháp, whiskey Scotland hay nhân sâm Hàn Quốc… Tương lai của ngành hàng trầm hương không chỉ là xuất khẩu một sản vật, mà còn là lan tỏa một tinh thần văn hóa Việt Nam độc đáo, đầy bản sắc đến với thế giới.

ĐINH VŨ PHƯƠNG