Rắn trong tâm thức người Việt

Minh họa: INTERNET

1. Dù tiếp cận ở góc độ nào chăng nữa, không thể phủ nhận rắn là một biểu tượng lớn trong dòng chảy văn hóa dân gian. Khởi nguồn từ đồng bằng sông Hồng với tục thờ rắn trong các đền đài, miếu mạo, từ lâu hình tượng rắn cũng được khái quát thành quan niệm bền chắc của người dân miền sông nước Nam Bộ. Rắn góp mặt đầy sinh động trong nhiều di tích, lễ hội phong phú.

Có lẽ không có loài vật nào đa dạng về chủng loại như rắn. Gần như ai cũng có thể kể tên vanh vách các loài: rắn hổ, hổ mang, hổ lác, rắn lục, rắn nước, rắn nập nống, rắn lồng, rắn học trò, rắn cạp nia, rắn cạp nong…

Chưa hết, dựa vào màu sắc, đặc điểm nhận dạng, người ta còn phân loại thành: rắn lục hoa cân (màu xanh điểm xuyết những sọc đỏ); rắn lục đầu bạc (các sọc trắng trên bộ da đen bóng); cạp nong đầu đỏ (phần đầu và đuôi đỏ chót, thân đen); rắn sọc dưa (vằn sọc đen trắng pha vào nhau); rắn hổ ngựa (loại rắn phóng nhanh như ngựa sải), rắn hổ hành (lúc nào cũng có mùi hành); rắn hổ đất (thân đen bóng, đen mốc giống màu đất); rắn chuông (dùng đuôi để phát ra những tiếng kêu để xua đuổi, cảnh báo kẻ thù)...

Phải chăng, vì sự phổ biến của loài vật này và từ những biểu hiện, tập tục sinh quán của chúng mà dân gian đã sử dụng rắn làm đối trọng trong vô vàn những biểu đạt, so sánh với thói quen, lối sống, thậm chí là nhân cách con người. Không khó để kể ra những liên tưởng thú vị ấy. Từ trong ca dao, đồng dao, dân gian đã sớm đề cập về rắn: “Bao giờ cho đến tháng ba, ếch cắn cổ rắn tha ra ngoài đồng”, “Rồng rắn lên mây, có cây núc nác, có nhà hiển vinh…”.

Người đời thật có lý và thâm thúy khi mượn rắn làm hình tượng để nói một cách khéo léo về thế thái nhân tình. Nói về tính cách con người, người có tính cách thẳng thắn thường được ví là “thẳng như rắn bò”; kẻ trâng tráo, mắt luôn thao láo liếc ngang, nhìn dọc thì “thao láo như mắt rắn ráo”; những kẻ hay kêu la có “oai oái như rắn bắt nhái”; hành động lén lút, sợ sệt thì “len lét như rắn mùng năm”; ám chỉ người hay bịa đặt, ba hoa có “vẽ rắn thêm chân”; ý nói người gian xảo có “đầu rắn, mắt chuột”; kẻ phản bội bị lên án là “cõng rắn cắn gà nhà”...

Ở một góc độ khác, rắn cũng đi vào nhiều phép ứng xử, khái quát thành quan niệm và răn dạy sâu xa: “Hễ đi gặp rắn thì may/ Về nhà gặp rắn thì hay phải đòn” (chỉ sự may rủi trong cuộc sống); “rắn rết bò vào, cóc nhái bò ra” (xử thế của kẻ độc ác như rắn rết không thể chung sống với nhau được); “rắn mất đầu” (người lãnh đạo đã mất, thì bộ phận bên dưới không làm được gì nữa); “miệng hùm rắn độc” (chỉ nơi hiểm nguy độc địa, ai đến đó không thể sống sót trở về được); “hùm tha rắn cắn” (không gặp tai ương này thì gặp hoạn nạn khác); “khẩu phật tâm xà” (kẻ đạo đức giả, miệng nói thương người, lòng dạ hiểm ác); “khẩu xà tâm phật” (người ngoài miệng bốp chát nóng nảy, nhưng bản chất thẳng ngay, nhân đức); “đánh rắn đánh dập đầu” (sử dụng đòn chí mạng đối với kẻ hung ác để khỏi bị báo thù); “liu điu lại nở ra dòng liu điu” (hàm ý về tính cách khó thay đổi của con người)…

2. Trở lại với hai mặt đối lập trong nhìn nhận về loài rắn, thật khó đưa ra một kiến giải thuyết phục cho điều này. Chỉ biết rằng, từ xa xưa, xuất phát từ ý niệm về sông nước và sản xuất nông nghiệp, tục thờ rắn đã trở thành một tín ngưỡng nguyên thủy với hai ý nghĩa chính là “vật tổ” và “thủy thần” như một cách để cầu an, mong mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi.

Huyền tích về rắn cũng gắn liền với tín ngưỡng thờ Mẫu, liên quan đến nghi lễ cầu thai giúp vạn vật sinh sôi nảy nở. Vì thế, rắn được ví như những vị Mẫu sinh ra và cai quản thế giới, ban lộc cho muôn loài. Xa hơn, rắn cũng là một biểu tượng của sự hướng thiện, gắn liền với truyền thuyết xưa khi đức Phật cảm hóa được loài rắn, rắn đã nguyện bảo vệ đức Phật tu hành. Rắn trong đạo Phật rất linh thiêng, biểu tượng cho sự thiện tâm, tu hành và tính nhân văn của đạo Phật.

Có thể thấy, rắn là một biểu tượng đa nghĩa, đa diện trong văn hóa người Việt. Bên cạnh đại diện cho nhân cách hạ đẳng, tâm địa độc ác, hung hãn và gây ra muôn nỗi khiếp sợ cho con người; rắn lại vừa là hiện thân cho cái thiện với những biểu hiện đầy nhân tính, biết trả ơn, biết bảo vệ chở che, có tình có nghĩa. Điều thú vị này cũng giúp ta liên tưởng đến hai mặt tốt xấu, cái ác và sự thiện lương song song tồn tại trong đời sống con người. Bởi thế, dù thù ghét, dù trọng vọng phụng thờ đều phản ánh lối tư duy đa dạng của người đời cần tôn trọng và khó chối cãi.

Đón năm Tỵ, đôi dòng mạn đàm về loài rắn sẽ khó gói hết mọi vỉa tầng quan niệm mà loài vật này đã đóng góp cho dòng chảy văn hóa xưa nay. Mặc dù vậy, không thể phủ nhận trong tâm thức người Việt, hình tượng rắn hàm chứa nhiều ý nghĩa; là một đối trọng quý giá giúp ta nhận thức đủ đầy hơn về lẽ sống nhân sinh mà hoàn thiện lối sống, ứng xử và sửa sang tâm hồn mình.

NGÔ THẾ LÂM