Ranh giới giữa nhân văn và răn đe

Dù vậy, sự băn khoăn của một số đại biểu lại cũng đến từ chính sự “rất nhân văn” đó.

Đại biểu Quốc hội Lê Thị Thanh Lam (Hậu Giang) phát biểu tại thảo luận Tổ 13. Ảnh: Lâm Hiển

Theo ĐBQH Lê Thị Thanh Lam (Hậu Giang), về tổng quan, dự thảo Luật đã nới rộng phạm vi áp dụng miễn trách nhiệm hình sự cho người chưa thành niên phạm tội. “Quy định của dự thảo Luật đã phi tội phạm hóa rất nhiều đối với người chưa thành niên phạm tội. Nói cách khác, chúng ta chuyển hướng một số lớn các hành vi của người chưa thành niên quy định trong Bộ luật Hình sự là tội phạm trở thành không còn là tội phạm theo Luật Tư pháp người chưa thành niên".

Rà soát, phân tích, đối chiếu các quy định của dự thảo Luật Tư pháp người chưa thành niên với quy định liên quan của Bộ luật Hình sự hiện hành, đại biểu Lê Thị Thanh Lam cũng chỉ rõ, “quy định về hình phạt còn chưa thống nhất, điều kiện áp dụng mang tính tùy nghi”. Đơn cử như, một người 15 tuổi phạm tội rất nghiêm trọng theo Bộ luật Hình sự nếu áp dụng hình thức xử lý chuyển hướng như quy định của dự thảo Luật Tư pháp người chưa thành niên thì đều có thể được miễn trách nhiệm hình sự.

Việc này, theo đại biểu là "không phù hợp với tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, không phù hợp với mục đích phòng ngừa tội phạm. Việc chồng chéo về quy định khi cả hai văn bản cùng điều chỉnh một hành vi của một chủ thể cũng sẽ dẫn đến lúng túng, bất cập trong việc truy tố, xét xử. Nếu áp dụng Bộ luật Hình sự thì đề cao tính răn đe, nghiêm khắc, còn nếu áp dụng Luật Tư pháp người chưa thành niên thì lại nới lỏng, chưa thích đáng đối với hành vi phạm tội".

Với tính chất là một đạo luật chuyên biệt về tư pháp hình sự đối với người chưa thành niên, Luật Tư pháp người chưa thành niên phải có những chính sách hình sự phù hợp với người chưa thành niên. Theo đó, những đặc trưng của chính sách hình sự với người chưa thành niên phải được thể hiện cụ thể, rõ ràng ngay trong dự luật này, đặc biệt là tính nhân văn để người chưa thành niên có cơ hội, có điều kiện nhận ra sai lầm, không tái phạm và trở lại với con đường đúng đắn.

Tính nhân văn đó nếu không thể hiện ở các quy định về hình phạt và tố tụng hình sự thì sẽ thể hiện ở điều gì?

Chính vì thế, đa số đại biểu Quốc hội trong phiên thảo luận tổ đều nhất trí với quan điểm, mục đích xử lý cần chuyển từ thiên về trừng phạt sang thiên về giáo dục, cảm hóa; chuyển từ việc áp dụng và thi hành các chế tài thiên về cách ly khỏi xã hội (giam giữ tại các trại cải tạo) sang áp dụng nhiều hơn các chế tài giáo dục tại cộng đồng, trong xã hội; tăng cường áp dụng các biện pháp giáo dục, cải tạo nhằm tăng tính tự giác, tự nguyện thay cho các biện pháp giáo dục, cải tạo có tính cưỡng bức.

Nhưng rõ ràng, những băn khoăn của đại biểu Lê Thị Thanh Lam và một số đại biểu Quốc hội khác cũng phản ánh một thực tế, ranh giới giữa "nhân văn" và "nghiêm minh", giữa "răn đe, nghiêm khắc" và "nới lỏng, chưa thích đáng" trong áp dụng pháp luật hình sự với người chưa thành niên, nhất là với người phạm tội chưa thành niên trong nhiều trường hợp thật không dễ xác định. Có ai dám bảo đảm rằng, trong mọi trường hợp người chưa thành niên phạm tội được áp dụng các biện pháp xử lý chuyển hướng đều có thể tận dụng được cơ hội mà Nhà nước và xã hội trao cho để trở lại với con đường đúng đắn? Xác suất vẫn là khó tránh khỏi.

Vì thế, cùng với các quy định thật sự nhân văn dành cho người chưa thành niên thì cũng phải rà soát kỹ lưỡng, đánh giá tác động cẩn trọng, tham khảo thêm kinh nghiệm quốc tế để bổ sung các biện pháp xử lý chuyển hướng đối với người chưa thành niên nhằm phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh của từng người chưa thành niên, phù hợp với tính chất, mức độ phạm tội của từng người chưa thành niên. Đây sẽ là cơ sở để các cơ quan tiến hành tố tụng có nhiều sự cân nhắc, lựa chọn khi xem xét, áp dụng xử lý chuyển hướng nhằm đạt được cả hai mục tiêu: vừa bảo đảm tính nhân văn nhưng đồng thời cũng giữ được tính răn đe, tính nghiêm minh của pháp luật.

Cùng với đó, cũng cần tăng cường công tác đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn, nghiệp vụ cho cán bộ tư pháp, nâng cao năng lực áp dụng xử lý chuyển hướng; xây dựng và phát triển các chương trình, dịch vụ tại cộng đồng giúp người chưa thành niên được xử lý chuyển hướng nhanh chóng hòa nhập xã hội, tránh xa những "điều kiện", "môi trường" có thể dẫn đến tái phạm.

Nguyễn Bình