Réo rắt tiếng kèn Saranai của đồng bào Chăm

Biểu diễn kèn Saranai trong hòa tấu các nhạc cụ truyền thống của người Chăm. Ảnh: Việt Bắc

Tiếng gọi từ miền nắng gió

Âm nhạc Chăm là kết tinh của trí tuệ, niềm tin và tình yêu cuộc sống. Trong đó, kèn Saranai là linh hồn, là biểu tượng cho sức sống bền bỉ của một dân tộc biết gìn giữ bản sắc giữa dòng chảy hiện đại. Đặc biệt, trong các lễ hội Chăm, tiếng kèn Saranai thường được dùng để mở đầu cho nghi lễ cúng tháp. Sau đó, tiếng trống Ghinăng hùng hồn, Paranưng dồn dập hòa vào, tạo nên không khí linh thiêng và rộn ràng. Mỗi khi bộ ba nhạc cụ cùng vang lên, cả không gian như bừng sáng. Trống Ghinăng với âm điệu mạnh mẽ, trầm hùng là nhạc cụ chính tạo nhịp cho toàn dàn nhạc. Trống Paranưng giòn giã, linh hoạt, còn kèn Saranai réo rắt, bay bổng như linh hồn dẫn dắt cảm xúc. Ba loại nhạc cụ, ba sắc thái âm thanh cùng hòa quyện thành bức tranh âm nhạc rực rỡ. Người Chăm gọi đó là “âm nhạc của đất trời”, bởi mỗi nhịp trống, mỗi hơi kèn đều tượng trưng cho một yếu tố tự nhiên mà họ tôn thờ.

Kèn Saranai có ba phần gắn liền nhau, gồm phần chuôi làm bằng đồng để gắn lưỡi gà bằng lá buông; phần thân làm bằng gỗ đục rỗng có 7 lỗ chính phía trên và một lỗ phụ phía dưới; phần loa làm bằng gỗ quý, sừng trâu hay ngà voi đục rỗng ruột để khuếch đại âm thanh. Nhỏ bé là thế, nhưng âm thanh của Saranai có sức lan tỏa kỳ lạ, len lỏi qua từng nếp nhà, hòa cùng tiếng trống trong các lễ hội Katê, Rija Nưgar, đám cưới, đám mừng lúa mới...

Người Chăm có câu: “Kèn Saranai là tiếng của gió, trống Ghinăng là tiếng của đất, Paranưng là nhịp của tim”. Mỗi hơi thổi là một niềm tin gửi gắm, là lời trò chuyện cùng thần linh. Người nghệ nhân thổi kèn phải có hơi dài, sức bền và tâm hồn nhạy cảm. Chỉ khi tâm hồn họ đồng điệu với âm nhạc, kèn mới cất tiếng ngân đúng nghĩa, khi thì vút cao như tiếng gọi nắng, khi thì trầm lắng như lời ru gió cát.

Nhịp cầu nối người với người

Kèn Saranai không chỉ là âm thanh mời gọi thần linh, mà còn là nhịp cầu nối người với người, kết nối những tâm hồn Chăm giữa không gian lễ hội tràn đầy sắc màu. Mỗi khi tiếng kèn cất lên, bầu không khí như bừng sáng. Từ các cụ già tóc bạc đến lũ trẻ nhỏ, ai nấy đều hướng về nơi tiếng nhạc vang vọng. Giữa vòng tròn cộng đồng, những cô gái Chăm trong bộ váy dài nhiều tầng, đầu quấn khăn trắng mềm mại, đôi tay uyển chuyển múa theo nhịp trống, ánh mắt rạng ngời như đang trò chuyện với âm thanh. Mỗi động tác, mỗi nụ cười hòa cùng tiếng kèn, tiếng trống tạo thành bản giao hòa giữa con người và thiên nhiên, giữa hiện tại và quá khứ.

Kèn Saranai là một trong những nhạc cụ của đồng bào Chăm. Ảnh: Việt Bắc

Âm nhạc ấy không chỉ để nghe, mà để sống cùng. Người thổi kèn dốc hết tâm can trong từng luồng hơi, còn người nghe thì thả lòng mình theo giai điệu. Khi tiếng Saranai vang lên, mọi khoảng cách dường như tan biến, chỉ còn lại sự đồng điệu trong nhịp tim và niềm vui. Tiếng kèn vừa gợi lại sự huyền bí, liêu trai của tín ngưỡng cổ xưa, vừa mang hơi thở cuộc sống hôm nay, sức sống của một cộng đồng biết yêu lao động, biết gắn bó với đất đai, mùa vụ và với nhau. Trong mỗi giai điệu của Saranai, người Chăm tìm thấy chính mình, vừa cần cù mà lãng mạn, mạnh mẽ mà dịu dàng. Nó cũng là tiếng lòng của dân tộc, vừa trầm mặc, vừa sôi nổi, chan chứa niềm tin vào cuộc sống. Tiếng kèn kết nối quá khứ với hiện tại, kết nối lòng người trong cùng một niềm tự hào rằng, dù thời gian có trôi, âm thanh ấy vẫn sẽ mãi ngân vang giữa miền nắng gió, giữ cho tâm hồn Chăm Pa luôn đầy đặn yêu thương.

Những người giữ hồn Saranai

Ở các làng có đông đồng bào Chăm như Hữu Đức, Mỹ Nghiệp của tỉnh Khánh Hòa, hay Phan Thanh của tỉnh Lâm Đồng, giữa nhịp sống hiện đại, vẫn còn những nghệ nhân lặng lẽ ngày ngày gìn giữ tiếng kèn Saranai, thứ âm thanh đã gắn bó với đời sống tinh thần của dân tộc mình suốt hàng trăm năm qua. Với họ, cây kèn không chỉ là nhạc cụ, mà là vật thiêng chứa đựng linh hồn của tổ tiên, là sợi dây nối giữa con người và thần linh. Bởi thế, kèn Saranai luôn được đặt ở nơi trang trọng trong nhà, chỉ được mang ra trong những dịp lễ trọng như Katê, Rija Nưgar hay các lễ cưới, mừng lúa mới.

Người Chăm có nền âm nhạc phát triển từ rất sớm và gắn liền với đời sống, sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng trong cộng đồng. Thú vị hơn, người Chăm xem bộ nhạc cụ trống Ghinăng, kèn Saranai, trống Paranưng tượng trưng cho các bộ phận của cơ thể con người, trong đó, trống Ghinăng tượng trưng cho đôi chân, Paranưng là thân thể, Saranai là phần đầu của con người. Tiếng kèn Saranai có tới 45 điệu, lúc hân hoan réo rắt, lúc khắc khoải nối đất với trời, nhưng quan trọng hơn cả là tâm hồn người thổi.

Các nghệ nhân Chăm vẫn nói: “Kèn Saranai không có tiếng nếu lòng người trống rỗng”. Bởi kèn chỉ thật sự cất tiếng khi người thổi gửi trọn cảm xúc của mình vào từng luồng hơi. Có người ví việc thổi kèn như một nghi lễ thiêng, nơi nghệ nhân dốc hết lòng thành để kết nối cùng trời đất, thần linh. Họ luyện hơi hàng năm trời để có thể ngân dài từng nốt, luyến láy tự nhiên như lời hát. Mỗi bản nhạc, mỗi âm điệu đều chứa đựng câu chuyện, nỗi niềm riêng, khi vui mừng, khi tưởng nhớ, khi cầu an cho làng. Ngày nay, nhiều nghệ nhân lớn tuổi vẫn kiên nhẫn truyền dạy cho con cháu cách chế tác và thổi kèn. Họ hiểu rằng, chỉ khi thế hệ trẻ biết yêu tiếng Saranai, bản sắc văn hóa Chăm mới không bị mai một. Trong ánh mắt họ, niềm tự hào và trách nhiệm hòa quyện, bởi họ không chỉ là người giữ kèn, mà là người giữ hồn dân tộc giữa miền nắng gió đầy khát vọng này.

Không chỉ là nhạc cụ, kèn Saranai là biểu tượng văn hóa, là tiếng nói thiêng liêng nối con người với đất trời và thần linh. Giữa không gian văn hóa Chăm rực rỡ sắc màu, bộ ba nhạc cụ trống Paranưng, trống Ghinăng và kèn Saranai như ba dòng chảy âm thanh hòa quyện giữa đất, nước và gió tạo nên bản hòa ca độc đáo của dân tộc Chăm.

Việt Bắc