Săn 'ngũ quý hà thủy'

Nghề “ may rủi" trên sông

Đánh bắt cá sông, hay còn gọi là nghề chài lưới dọc các con sông lớn ở miền Bắc nay vẫn còn được nhiều người theo và truyền đời như một cách mưu sinh trên sông nước. Và trong những con sông, thì sông Đà là hùng vĩ nhất của Tây bắc. Địa bàn Phú Thọ, sông Đà chạy dài qua nhiều địa danh với lắm ghềnh thác, khi hung dữ, lúc hiền hòa với bao truyền thuyết và những câu chuyện mưu sinh, trị thủy có từ xa xưa... Cũng bởi hung dữ và lắm hang hốc mà sông Đà có nhiều loài cá quý, trong đó có loài cá Chiên được coi là cực phẩm, gần như đứng đầu trong các loài cá da trơn của Đà giang, được dân chài săn lùng với niềm khao khát như lùng “ vật báu”...

Sông Đà hiện nay hiếm khi bắt được cá Chiên khủng, thường chỉ có loại tầm 4 - 5 kg mắc lưới.

Anh Dũng - một ngư phủ đã nhiều đời mưu sinh bám dọc Đà giang, ở xã Đào Xá, khoanh chân trên chiếc ghế nhựa giữa nhà, hào hứng kể: “Đánh cá sông thì nhà tôi đã nhiều đời, “va” đủ các loài cá quý, thậm chí cả Anh vũ, nhưng loài Chiên thì hoàn toàn khác nhé”. Theo anh, con Chiên đạt trọng lượng kỷ lục nhất trong các loài cá da trơn trên các con sông có thể nặng tới 50 - 60 kg, thậm chí to hơn... Thịt Chiên vàng nghệ, cực ngon, có thể chế biến được nhiều món đặc sản và được các nhà hàng, thực khách sành ăn săn lùng nên nó càng bị săn bắt mạnh. “Loài này thân hình cổ quái, da trơn nhẫy đặc biệt là hàm răng nhỏ, lởm chởm, sắc như dao cạo. Nó ăn tất cả các động vật dưới nước, thậm chí cả xác chết nếu gặp” - Anh Dũng thông tin thêm. Nếu nói về độ lớn và hung dữ, thì Chiên đúng là loài thủy quái của sông Đà. Ở đâu có hang hốc, nước dữ là có mặt loài này. Im lìm như “tầu ngầm nước”; chúng lặng lẽ chứ không náo động như loài cá măng. Lặng lẽ sống, lặng lẽ bơi và lặng lẽ săn mồi nên độ hung dữ và lì lợm luôn là số một trong các loài cá sông Đà.

Luyện - một tay chài lưới có nghề cũng ở Đào Xá kể: Sông Đà hung dữ lắm, hang hốc nhiều nên Chiên cực to. Muốn săn được nó phải thạo sông nước và có nghề, chứ lớ ngớ là mất cả người lẫn thuyền. Nhấp chén trà nóng, nhớ lại những lần “va” Chiên khủng, Luyện bảo: Đánh Chiên phải dò được chỗ nó ở hoặc hay qua lại, đặc biệt chỉ có đánh lưới mới có được nó. Tay lưới to, khỏe và người đánh thạo nghề mới có cơ hội. Con to nhất em đánh được đoạn này mới chỉ hơn chục cân thôi nhưng để đưa được nó lên bờ là cả một trận giằng co vất vả. Sông sâu, nước rộng, ghềnh đá nước chảy xiết và cuộn theo nhiều cây cối, vật cản, Chiên mắc lưới trong cơn giằng co nó càng khỏe, vì là loài cá dữ nên phải cực kỳ thận trọng. Đánh bắt khó nhưng bù lại giá thành cao, có khách sẵn nên có dịp anh em vẫn lùng Chiên sông để săn rất hào hứng. Được 1 đến 2 con chục cân là có khi bằng cả tháng đánh cá tạp.

“Nhưng may rủi lắm các anh ạ. Có khi nhiều năm không va con Chiên nào. Loài này không chỉ khỏe mà còn tinh khôn, ăn tạp nhưng kén chỗ ở và không đi lang thang, nên càng khó săn. Nói chung, không có kinh nghiệm và sức khỏe thì bắt Chiên hầu hết thất bại” - Anh Dũng thông tin thêm về nghề chài lưới trên sông Đà với sự hào hứng không nguôi về nghề săn cá sông gia truyền...

Đặc sản bị săn lùng...

Thịt cá Chiên vàng ươm, không có xương dăm, có thể chế biến được hàng chục món ngon, thu hút thực khách săn tìm để thưởng thức.

Với các quán chuyên cá, Chiên luôn là loài được hỏi đầu tiên cho các bữa tiệc lớn. Với loài này, 4 - 5kg vẫn là bé. Muốn ngon phải đạt trọng lượng từ 9 - 10 kg trở lên, hàng tự nhiên thì càng quý hiếm. Chị Hòa - Chủ quán cá Hạc Trì, phường Việt Trì thông tin: Khách hỏi Chiên nhiều vì nó dễ ăn, cực ngon nhưng nếu nhóm khách nhỏ chúng tôi cũng không dám gật đầu. Chiên to mới ngon và ăn một con to thì phải 4 - 5 mâm khách mới dám làm nguyên con. Đặc biệt của cá sông là khách phải nhìn thấy và chế biến tươi sống. Cũng theo chị, nhà hàng luôn sẵn sàng nhập Chiên dù giá có cao và trọng lượng có lớn cỡ nào, vì lúc nào cũng có khách hàng riêng cho những giống cá quý hiếm như: Anh vũ, Lăng chấm, Chiên... Nếu không bán ngay mà nhập về thả vào bể, nhìn con cá hàng yến, da trơn bóng kỳ dị nằm im lìm cũng là thú vui của nhiều khách khi đến nhà hàng có dịp tận thấy loài “thủy quái” trên sông Đà.

Hiện nay, cá Chiên được nuôi nhiều trên sông Lô theo kiểu bán tự nhiên. Tuy nhiên, giống cá này hiện vẫn chưa nhân giống nhân tạo được mà con giống chủ yếu bắt trong tự nhiên. Nhiều địa bàn như xã Đoan Hùng, Bình Phú... người dân đã nuôi trên lồng bè nhiều năm. Ngoài cho ăn cám công nghiệp, người nuôi còn đánh bắt cá tạp để nuôi tăng trọng lượng và đạt độ ngon. Tuy nhiên, Chiên nuôi chỉ đạt tầm 3 - 5 kg là xuất bán cho khách hoặc nhà hàng chứ không có Chiên “khủng” được đánh bắt tự nhiên trên sông Đà, sông Lô hoặc sông Hồng....

Không chỉ chuyên nghề “săn” cá Chiên như các ngư phủ dọc sông Đà, sông Hồng, sông Lô hoặc mở nhà hàng chế biến cá, mà buôn cá sông khủng, trong đó có Chiên cũng là một nghề “hót” lắm người theo.

Con cá Chiên từ Điện Biên được Đức săn mua với trọng lượng gần 50 kg và là con cá Chiên to nhất Đức lùng được từ khi theo nghề buôn cá của người cha truyền lại.

Bùi Hồng Đức, sinh năm 1995 nối nghề bố từ xưa cũng là tay chuyên buôn cá sông nhiều năm nay. Khu 15, xã Dân Quyền, người dân đều biết mới 14 - 15 tuổi Đức đã theo nghề buôn cá của cha. Kể chuyện về loài Chiên, trong đó có những con Chiên “khủng”, Đức nhớ lại: Con Chiên em ấn tượng đầu tiên là năm 2003 khi có thông tin trên Pắc Ma (Lai Châu) dân chài đánh được một con nặng tới 47 kg. Ngay trong đêm, em đánh xe bán tải lên mua bằng được với sự háo hức của dân buôn cá đặc sản. Đưa được nó về nhà, có khách Hà Nội trả ngay 900 ngàn một kg và chuyển đi trong ngày. Không chỉ Chiên khủng, trắm đen, Anh vũ của nhà Đức bán ra cũng toàn loại hiếm có về trọng lượng. “Có những con trắm đen tầm 60 kg hoặc Anh vũ 2 - 3kg em đã nhập về và được săn lùng rất khiếp. Có hàng là có khách chứ hầu như không bao giờ ế hoặc phải chờ. Một phần vì tiếng của mình, một phần là đều loài đặc sản nên bị lùng ác lắm. Tâm lý của nhà hàng và khách đều muốn tìm loài độc đáo, quý hiếm để xem, ăn, cho, biếu tặng... nên cũng là cơ hội cho dân chài háo hức lùng những loài cá ngon, hiếm như cá Chiên sông...” - Đức kể thêm về loài này với giọng hào hứng của người chuyên buôn cá đặc sản hàng “khủng”.

Tuy nhiên, cá Chiên sông Đà, sông Lô và sông Hồng... giờ cũng đang hiếm dần do biến đổi khí hậu, khai thác khoáng sản và môi nước bị ảnh hưởng. Giờ muốn có Chiên khủng và nhiều phải lên tận Điện Biên hoặc mạn Lai Châu (cũ), Quỳnh Nhai (Sơn La)... may ra mới có cá to.

“Nhưng nói gì thì nói, săn được con cá Chiên khủng vẫn là đam mê của anh em dân chài chúng tôi. Không chỉ vì nó ngon, hiếm mà đôi khi còn là niềm tự hào của nghề. Hầu hết anh em dân chài dọc sông Đà từ Đào Xá lên tới Tu Vũ nếu bắt được Chiên khủng chúng tôi đều biết ngay và hỏi thăm nhau về món “lộc sông” mà trong nghề hay nói là “sông cho ai người đó được anh ạ”. Anh Dũng - ngư phủ sông Đà, mạn xã Đào Xá dừng câu chuyện săn cá Chiên sông trong tiếng cười vang đầy hào sảng của dân sông nước bao đời.

Cùng với đánh bắt cá sông, nhiều năm nay các ngư phủ sông Đà như anh Dũng, anh Luyện... xã Đào Xá còn làm nghề nuôi cá lồng để phát triển kinh tế, tăng thu nhập và giải quyết việc làm.

Thời gian dễ đánh bắt được Chiên thường rộ lên vào khoảng từ tháng 3 đến tháng 5, khi mưa xuống, mang theo nguồn thức ăn dồi dào, cá đi ăn nhiều. Thịt cá Chiên có màu vàng ươm, thân không có xương dăm, chỉ có duy nhất xương sống chạy dọc sống lưng. Đặc biệt, loài này nổi tiếng với bộ lòng to, dày như dạ dày lợn, giòn sần sật, có thể chế biến thành nhiều món ngon như nướng, om, xào...

Săn loài cá được coi như “thủy quái” sông Đà hiện nay được nhiều ngư phủ xác định là nghề may rủi bởi độ nguy hiểm cũng như sự khan hiếm dần của nó. Nhưng dẫu sao, những câu chuyện về trị thủy, mưu sinh, trong đó có nghề săn cá dữ trên sông vẫn là một nét độc đáo về văn hóa của miền Đà giang hùng vĩ, mà người dọc sông Đà thường kể cho nhau nghe bên chén rượu ven sông lúc thư giãn như những kỷ niệm vui bao đời truyền lại cho các thế hệ mai sau...

Quốc Hội