Trải nghiệm văn hóa độc đáo ở lễ hội Chá Mùn

Cây bông - trung tâm của lễ hội được các nghệ nhân có kinh nghiệm làm cầu kỳ và công phu.

Lễ hội Chá Mùn có từ lâu đời, bắt nguồn từ truyền thuyết xưa ở mường Lúm. Khi dịch bệnh và mất mùa khiến dân bản khổ cực, thầy mo đã lên trời cầu xin Pó Then, vị thần cai quản mường trời để giúp đỡ con người. Sau khi được Pó Then giúp đỡ, tổ tông người Thái đen đã cử mo Mùn lên Mường trời tạ ơn và xin học bí quyết chữa bệnh. Mo Mùn học xong các bài thuốc, Pó Then yêu cầu, nếu chữa trị 120 người khỏi bệnh, phải làm lễ tạ ơn ông. Ghi nhớ lời căn dặn, hằng năm mo Mùn tổ chức lễ hội Chá Mùn để tạ ơn Pó Then và cầu mong cho Nhân dân trong vùng khỏe mạnh, mùa màng bội thu, mọi nhà hạnh phúc. Lễ hội thường được tổ chức vào khoảng tháng 9 hoặc tháng 10 âm lịch, tùy vào sự lựa chọn của cộng đồng.

Lễ hội kéo dài trong nhiều giờ. Ở giữa sân lễ, cây bông cao vút được dựng lên, treo đủ hình tượng chim muông, cá, thuyền, hoa lá biểu trưng cho sự sinh sôi và kết nối giữa trời, đất và con người. Lễ bắt đầu bằng việc mời thần linh, tưởng nhớ tổ tiên, gọi vía cho người bệnh, rồi đến phần hội tưng bừng với những điệu xòe, trò chơi dân gian, tiếng cười nói rộn rã khắp bản.

Trong gian nhà sàn của Mo chủ, tiếng khấn trầm ngân, tiếng chiêng nhịp đều như nhắc người ta nhớ về nguồn cội, về ơn trời đất đã che chở bao đời. Ở đó, du khách không đứng ngoài quan sát mà được mời vào tham gia, trở thành một phần trong nhịp sống của cộng đồng.

Chị Nguyễn Minh Hồng, du khách đến từ xã Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa, chia sẻ rằng: “Tôi từng đi nhiều nơi, dự không ít lễ hội, nhưng lễ hội Chá Mùn có cảm giác rất khác. Họ không diễn cho mình xem mà sống thật trong không gian bản làng. Họ mời tôi uống rượu cần, nắm tay vào vòng xòe, kể cho tôi nghe về cây bông, về lời khấn Pó Then. Khi ấy tôi không còn thấy mình là khách, mà như người trong bản từ bao giờ”.

Cảm giác ấy gần gũi, chân thành, không phân biệt chủ khách chính là điều khiến lễ hội Chá Mùn trở thành trải nghiệm đáng nhớ của du khách khi tham dự. Không chỉ du khách, người dân bản địa cũng mang trong mình niềm tự hào và trách nhiệm gìn giữ lễ hội. Ông Hà Văn Cường, một người cao tuổi trong bản, nói chậm rãi: “Chá Mùn là hồn của người Thái đen. Chúng tôi làm lễ không phải để cho khách xem, mà để nhớ ơn trời đất, nhớ công ơn ông bà. Khách đến xem, chúng tôi mừng vì họ hiểu thêm về văn hóa dân tộc Thái, yêu thêm bản mình”.

Phần đầu của lễ hội Chá Mùn là nghi lễ mời ông Then trên trời và linh hồn các thầy mo quá cố.

Trong nhịp sống hôm nay, Yên Thắng đang nỗ lực phát triển du lịch cộng đồng, khai thác tiềm năng cảnh sắc thiên nhiên hùng vĩ, hệ thống ruộng bậc thang, những chợ phiên độc đáo tại các bản như Ngàm Pốc, nơi có sự giao lưu văn hóa với cụm bản Phôn Xay (huyện Sầm Tớ, Lào)... Nhiều hộ gia đình biết kết hợp phát triển kinh tế với quảng bá bản sắc, đón khách bằng bữa cơm truyền thống, đặc sản địa phương, giới thiệu điệu múa, làn điệu dân ca và các món ẩm thực gắn với đời sống lao động của người Thái. Những người trẻ học cách làm du lịch, mở homestay... trong khi các cụ già tiếp tục kể chuyện, truyền cho con cháu từng lời mo, từng điệu múa. Bởi vậy, văn hóa dân tộc Thái đen trong đó có lễ hội Chá Mùn vì thế không chỉ là ký ức mà còn là hơi thở cuộc sống. Để rồi mỗi mùa lễ hội lại có thêm người tham dự, thêm người biết đến, thêm những câu chuyện mới được kể bằng niềm tự hào của đồng bào Thái đen. Từ đó, với du khách tham dự không những là trải nghiệm mà còn là chuyến hành trình văn hóa hiểu hơn về nếp sống, phong tục của đồng bào miền sơn cước.

Đồng thời, chính quyền địa phương luôn đồng hành cùng người dân trong việc bảo tồn các giá trị văn hóa phi vật thể, đặc biệt là các lễ hội truyền thống. Xã phối hợp với cơ quan chức năng, mở các lớp tập huấn du lịch cộng đồng, hướng dẫn người dân kỹ năng giao tiếp, truyền thông, làm dịch vụ... song song với việc giữ nguyên nét văn hóa bản địa. Hướng đi này giúp Yên Thắng không bị đánh mất bản sắc giữa làn sóng du lịch thương mại, mà ngược lại, càng khẳng định sức sống bền bỉ của văn hóa dân tộc thiểu số trong thời hiện đại.

Sau khi tham dự lễ hội Chá Mùn, du khách có thể tiếp tục chuyến hành trình khám phá những điểm du lịch cộng đồng nổi tiếng ở các xã lân cận như bản Năng Cát (xã Linh Sơn), làng Thung (xã Đồng Lương)...

Lễ hội Chá Mùn là một trong rất nhiều lễ hội truyền thống đặc sắc ở Thanh Hóa. Về Thanh Hóa, khám phá các lễ hội truyền thống không chỉ giúp du khách có trải nghiệm thú vị về văn hóa, âm nhạc, điệu múa, ẩm thực... mà còn là cảm nhận đời sống, tâm hồn và lòng mến khách của con người địa phương. Mỗi lễ hội như một cuốn sách sống mở ra trước mắt, nơi quá khứ và hiện tại gặp nhau, nơi du khách được hòa mình và trải nghiệm, để từ đó hiểu và yêu hơn mảnh đất giàu bản sắc này.

Bài và ảnh: Phan Thị