Sáng mãi 'ngọn lửa' dân ca Dao

Trong không gian lớp học, bà Phàn Thị Đanh mặc trang phục truyền thống say sưa truyền dạy những bài dân ca cho phụ nữ và trẻ em trong thôn. Theo bà Phàn Thị Đanh, người Dao tuyển có vốn dân ca phong phú, gồm những bài hát ru, hát đối đáp giao duyên vào dịp tết, hát trong đám cưới, đám tang… Người Dao tuyển không quá chú trọng về nhạc cụ nên chỉ cần trong hoàn cảnh phù hợp đều có thể cất cao lời ca, tiếng hát, giúp đời sống tinh thần thêm phong phú.

Là người con của đồng bào Dao tuyển, ngay từ nhỏ, bà Đanh đã được sống trong không gian văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc. Đặc biệt, những bài dân ca như nguồn sữa mẹ nuôi lớn tâm hồn bà, để rồi bà ngày càng yêu và say mê những bài hát của dân tộc.

Thời xưa, chỉ có nam giới người Dao tuyển được học chữ Nôm, được học các bài hát, bài cúng trong sách cổ ghi lại. Còn phụ nữ chủ yếu được học và hát các bài hát đồng dao, hát ru, hát giao duyên theo kiểu truyền miệng từ thế hệ này sang thế hệ khác, từ người này dạy cho người kia.

Bà Đanh nhớ lại: Ngày còn bé khi nghe các bà, các chị hát tôi cũng ê a đọc theo, nhớ được lời của một vài bài đồng dao. Đến năm tôi 7 tuổi, mẹ bắt đầu dạy tôi học hát các bài hát dân ca ngắn như: bài hát truyện cổ tích Tấm Cám, bài hát ru, bài hát mẹ lên nương, bài hát về cây cọ…

Say mê học hát, đến năm 13 tuổi, cô bé Phàn Thị Đanh đã thuộc nhiều bài dân ca và được mẹ dạy thêm những bài hát đối đáp giao duyên để theo các anh, các chị sang thôn khác hát đối đáp.

Khi được hỏi về những năm tháng tuổi trẻ đam mê ca hát, ánh mắt bà Đanh ánh lên niềm vui giống như khi bà vui “Hội qua làng” vào mùa xuân. Bà Đanh bảo, vào những năm 1993 - 1994, tôi được bà Lò Thị Mẩy, người giỏi hát dân ca ở thôn khuyến khích, hướng dẫn tôi tiếp tục hát dân ca. Bà chính là người thầy thứ hai của tôi, bà dạy tôi các bài hát ru, dạy tôi cách hát ru sao cho truyền cảm, cách lấy hơi, cách luyến láy. Đặc biệt là cách luyện giọng để làm sao giọng hát được trong, cao nhưng không được hụt hơi và cách thể hiện trên sân khấu sao cho tự tin nhất. Đến cuối năm 1994 tôi được mời tham gia cuộc thi hát ru do tỉnh Lào Cai tổ chức và đạt giải Nhì.

Sau 3 năm theo học bà Lò Thị Mẩy các bài hát dân ca, cô gái Phàn Thị Đanh đã thành thạo hơn 250 bài dân ca dài, ngắn thuộc nhiều thể loại khác nhau như: hát mừng cưới, hát trong đám tang, hát trong các dịp vui xuân, lễ hội, hát ru, hát giao duyên và trở thành người hát dân ca hay nhất thôn.

Với vốn dân ca phong phú, giọng hát mượt mà, ngọt ngào như tiếng suối ngàn, Phàn Thị Đanh trở thành “hạt nhân” văn nghệ. Không chỉ hát trong thôn, Phàn Thị Đanh còn sang các thôn khác hát đối đáp với những “cây dân ca” khác. Tiếng hát của cô gái người Dao tuyển ở thôn Bầu Bàng ngày càng bay xa, khắp vùng đều biết đến. Năm nào cũng vậy, tham gia “Hội hát qua làng” - một lễ hội truyền thống của người Dao tuyển, thi hát đối giữa thôn Bầu Bàng và thôn Ná Nùng, bà Phàn Thị Đanh đều giành phần thắng.

Gặp bà Phàn Thị Đanh, chúng tôi khá bất ngờ khi biết bà Đanh chỉ học hết lớp 3 nhưng bà viết chữ rất tròn và đẹp. Từ năm 2001 đến nay, bà dành nhiều thời gian sưu tầm và phiên âm những bài dân ca Dao tuyển sang tiếng phổ thông. Ba cuốn sổ cũ với khoảng 500 bài dân ca Dao tuyển được ghi chép tỉ mỉ trong 25 năm qua trở thành “kho báu” được bà gìn giữ cẩn thận để truyền dạy lại cho thế hệ sau. Trong đó có nhiều bài hát ở các thể loại khác nhau như hát ru (5 bài); hát đám cưới (khoảng 50 bài); hát giao duyên (hơn 200 bài); hát đối (khoảng 100 bài); hát kể chuyện (50 bài); hát trong các nghi lễ (khoảng 50 bài). Với niềm đam mê ca hát và năng khiếu sẵn có, dựa trên làn điệu dân ca của dân tộc, bà Đanh còn sáng tác thêm các bài hát mới với chủ đề mới, ca ngợi vẻ đẹp quê hương, tình làng nghĩa xóm, sự đổi thay của địa phương…

Năm nay, ở tuổi 63, bà Phàn Thị Đanh trở thành một trong những người thuộc nhiều bài dân ca Dao tuyển nhất xã Trịnh Tường. Không giữ cho riêng mình, hằng ngày, bà tích cực tuyên truyền, vận động phụ nữ trong thôn cùng tập hát dân ca để giữ gìn bản sắc dân tộc. Qua sự truyền dạy nhiệt tình của bà Đanh, phụ nữ Dao tuyển ở xã Trịnh Tường đã thuộc nhiều bài dân ca, có thể đi biểu diễn trong những dịp lễ, tết, ngày hội của dân tộc, tiêu biểu như các chị: Tẩn Thị Phương, Lý Thị Nga, Lý Thị Lan, Lý Thị Sáng (thôn Ná Lùng), chị Phàn Thị Hồng, Tẩn Thị Liên (thôn Nậm Chỏn).

Là học trò của bà Đanh, cũng là người yêu dân ca và tích cực học hát dân ca từ bà Phàn Thị Đanh, chị Tẩn Thị Phương cùng chồng là Phàn A Găn đã trở thành “hạt nhân” trong đội văn nghệ của thôn.

Chị Tẩn Thị Phương cho biết: Bà Phàn Thị Đanh không chỉ là người hát hay, thuộc nhiều bài hát dân ca, mà còn quan tâm truyền dạy cho thế hệ sau. Bà đã truyền cho chúng tôi tình yêu dân ca và hiểu hơn về vẻ đẹp của các làn điệu dân ca dân tộc Dao tuyển.

Mặc dù tuổi đã cao, nhưng tình yêu và niềm đam mê hát dân ca của bà Phàn Thị Đanh như ngọn lửa không bao giờ tắt. Hằng ngày, bà vẫn nhiệt tình truyền dạy các bài hát dân ca cho lớp trẻ trong thôn mà không đòi hỏi chút công lao.

Ghi nhận cống hiến của bà Phàn Thị Đanh, cũng như động viên bà tiếp tục bảo tồn bản sắc văn hóa của dân tộc, vừa qua, Chi hội Văn nghệ dân gian tỉnh tổ chức hội thảo để lập hồ sơ đề nghị Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam công nhận danh hiệu nghệ nhân dân gian đối với bà Phàn Thị Đanh.

“Điều làm tôi vui nhất đó là đã truyền lại được tình yêu dân ca cho thế hệ trẻ, để nét đẹp bản sắc văn hóa người Dao tuyển được bảo tồn và còn mãi với thời gian” - bà Đanh chia sẻ.

Tuấn Ngọc - Trung Nguyên