Sự trỗi dậy của các tiểu đa phương tại Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương

Hình minh họa. Ảnh: Getty images

Sự phát triển của Bộ Tứ (Quad), việc thành lập thỏa thuận AUKUS (Australi-Anh-Mỹ) và các nhóm ba bên khác trong vài năm qua đã dẫn đến nhiều cuộc tranh luận về sự trỗi dậy và vai trò của tiểu đa phương trong cấu trúc khu vực.

Mặc dù các nhóm tiểu đa phương đã tồn tại trong khu vực trước cuối những năm 2010, tầm quan trọng của những thỏa thuận tiểu đa phương mới này nằm ở bối cảnh chiến lược rộng lớn hơn xung quanh sự xuất hiện của chúng.

Trong bối cảnh sự cạnh tranh giữa các cường quốc lớn ngày càng sâu sắc và những hạn chế của chủ nghĩa đa phương quy mô lớn, tiểu đa phương đã nổi lên như một giải pháp thay thế, nếu không muốn nói là hình thức hợp tác được ưa chuộng, cho một số quốc gia trong khu vực.

Những lợi thế của tiểu đa phương đã được thảo luận rộng rãi và không cần phải nhắc lại ở đây. Điều thú vị hơn, các sáng kiến tiểu đa phương gần đây đã được coi là những viên gạch xây dựng của một cấu trúc khu vực "Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương" trong bối cảnh sự tiến bộ của một cấu trúc khu vực mới.

(Tư liệu, từ trái sang) Thủ tướng Australia Anthony Albanese, Tổng thống Mỹ Joe Biden, Thủ tướng Nhật Bản Kishida Fumio và Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi tại Hội nghị thượng đỉnh nhóm Bộ tứ (Quad) ở Tokyo, Nhật Bản ngày 24/5/2022. Ảnh: ANI/TTXVN

Từ châu Á-Thái Bình Dương đến Ấn Độ Dương- Thái Bình Dương: Sự thay đổi trong tư duy

Khái niệm châu Á - Thái Bình Dương nổi bật vào cuối những năm 1980 và đầu những năm 1990 theo đuổi nguyên tắc chủ nghĩa đa phương bao trùm. Điều này có lẽ được thể hiện rõ nhất qua tư cách thành viên và phương thức hoạt động của Diễn đàn Hợp tác kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC) và Diễn đàn Khu vực ASEAN.

Khái niệm Đông Á, trở nên phổ biến hơn vào cuối những năm 1990, thúc đẩy một quan niệm hạn chế hơn về chủ nghĩa đa phương khu vực. Sự ưu tiên này được thể hiện qua việc giới thiệu ASEAN+3 (APT) và cuộc tranh luận sau đó về việc liệu Hội nghị cấp cao Đông Á có nên chỉ bao gồm các thành viên APT hay không.

Ngược lại với cả châu Á-Thái Bình Dương và Đông Á, Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương đưa ra một hình ảnh khác về cấu trúc khu vực. Nó dựa trên các nhóm nhỏ hơn tương tự như liên minh tự nguyện hoặc các thỏa thuận cùng chí hướng.

Đối với nhiều nhóm tiểu đa phương gần đây, Trung Quốc, dù rõ ràng hay ngầm ý là mối quan tâm chung. Các thành viên của các nhóm tiểu đa phương như vậy được coi là sẵn sàng và cùng chí hướng trong việc ứng phó với sự trỗi dậy và hành vi chính sách đối ngoại quyết đoán của Trung Quốc. Ví dụ, các tuyên bố chung từ hội nghị thượng đỉnh Mỹ-Nhật Bản-Hàn Quốc vào tháng 8/2023 và hội nghị thượng đỉnh Mỹ-Nhật Bản-Philippines vào tháng 4/2024 đã lên án hành vi nguy hiểm và gây hấn của Trung Quốc ở Biển Đông, và kiên quyết phản đối bất kỳ nỗ lực nào của Bắc Kinh nhằm đơn phương thay đổi hiện trạng trong các tranh chấp khu vực.

Tiểu đa phương: Nền tảng cho cấu trúc khu vực mới

Về khía cạnh này, các nhóm tiểu đa phương mới hơn là các yếu tố của chiến lược "Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tự do và rộng mở" do Mỹ dẫn đầu hoặc là nỗ lực của các cường quốc tầm trung nhằm đa dạng hóa và tăng cường quan hệ khi họ giải quyết các thách thức với các cường quốc lớn.

Với động lực khu vực hiện tại, có khả năng các nhóm tiểu đa phương sẽ tiếp tục xuất hiện và triệu tập. Nhưng liệu các thỏa thuận này có tồn tại lâu dài hay không vẫn là một vấn đề gây tranh cãi.

Một câu hỏi quan trọng là liệu các quốc gia tham gia có tiếp tục cam kết với các nền tảng tiểu đa phương tương ứng của họ khi có sự thay đổi lãnh đạo hay không. Số lượng người tham gia ít hơn trong các mạng lưới tiểu đa phương khu vực cho thấy chúng có xu hướng ít "gắn kết" hơn so với các đối tác đa phương của mình.

Điều này có nghĩa là nếu một hoặc hai quốc gia tham gia mất hứng thú, thỏa thuận tiểu đa phương khó có thể tiếp tục. Sự trỗi dậy và sụp đổ của Quad 1.0 vào cuối những năm 2000 là một ví dụ điển hình cho quan điểm này.

Người ta có thể lập luận rằng hội nghị thượng đỉnh Mỹ-Nhật Bản-Philippines lần đầu tiên được thực hiện phần lớn là sau sự chuyển đổi từ chính phủ của Tổng thống Rodrigo Duterte sang chính phủ Tổng thống Ferdinand Marcos Jr ở Philippines.

Dưới thời chính phủ trước, rất khó có khả năng một cuộc họp tương tự đã diễn ra. Tương tự, với những biến động trong quá khứ về quan hệ Nhật Bản-Hàn Quốc, có khả năng các chính phủ mới hoặc các sự cố cụ thể có thể dẫn đến việc đình chỉ quá trình ba bên với Mỹ.

Việc ông Donald Trump trở lại chức tổng thống Mỹ càng làm lu mờ tính bền vững của các nhóm tiểu đa phương do Mỹ dẫn đầu. Mặc dù chính quyền Trump 1.0 đã hồi sinh Quad, nhưng sự tiến bộ về thể chế của diễn đàn này chủ yếu diễn ra dưới thời chính quyền Tổng thống Joe Biden.

Không chắc chắn cách tiếp cận của Washington đối với tiểu đa phương sẽ thay đổi như thế nào dưới một chính phủ Tổng thống Trump 2.0 tiềm năng, nhưng tiền lệ trước đây của chính phủ này trong việc rút hoặc đe dọa rút khỏi các thỏa thuận hợp tác đặt ra câu hỏi về độ bền của các nhóm tiểu đa phương do Mỹ dẫn đầu.

Tổng thống Mỹ Joe Biden (giữa), Thủ tướng Anh Rishi Sunak (phải) và Thủ tướng Australia Anthony Albanese tại cuộc họp báo chung ở căn cứ Hải quân Point Loma ở San Diego, California, Mỹ ngày 13/3/2023. Ảnh: AFP/TTXVN

Sự bền bỉ và tính hiệu quả của tiểu đa phương

Chắc chắn là có những nhóm tiểu đa phương đã vượt qua thử thách của thời gian. Một ví dụ là Đối thoại chiến lược ba bên (TSD) giữa Australia, Nhật Bản và Mỹ, lần đầu tiên được triệu tập ở cấp quan chức cấp cao vào năm 2002. Kể từ đó, ba nước đã khai trương các cuộc họp giữa các bộ trưởng ngoại giao, các nhà lãnh đạo và bộ trưởng quốc phòng.

Mô hình hợp tác không gián đoạn của TSD giữa các chính phủ khác nhau có thể làm nổi bật tầm quan trọng của việc duy trì một "sự đồng điệu" nhất quán giữa các thành viên về quan điểm và cách tiếp cận đối với các thách thức cụ thể mà nhóm tiểu đa phương đang tìm cách giải quyết. Một mức độ thể chế hóa nhất định cũng sẽ đóng một vai trò trong việc củng cố khả năng phục hồi của nền tảng.

Các thành viên của các nhóm tiểu đa phương cũng có khả năng bị thúc đẩy bởi các cân nhắc về hiệu quả và năng suất của nhóm. Suy cho cùng, những đặc điểm này được cho là để phân biệt tiểu đa phương với sự cồng kềnh và các ưu tiên khác biệt đặc trưng của chủ nghĩa đa phương quy mô lớn.

Mặc dù còn quá sớm để đánh giá hiệu quả và năng suất của các nhóm tiểu đa phương mới được thành lập gần đây, Quad cung cấp một điểm tham chiếu hữu ích. Đánh giá về Quad cho đến nay là tương đối phức tạp. Quan hệ đối tác vắc xin Covid-19 của nó, được miêu tả như một sự thay thế cho ngoại giao vắc xin của Trung Quốc, đã thất bại, nhưng các nhà phân tích lưu ý rằng mục tiêu chiến lược của Quad là đối trọng với ảnh hưởng của Trung Quốc đang được thực hiện thông qua sự hợp tác giữa các thành viên Quad và với các bên thứ ba.

Các sáng kiến tiểu đa phương khác sẽ phải được đánh giá dựa trên các mục tiêu tương ứng của chúng. Nhưng nhìn chung, vấn đề cốt lõi đối với các thành viên sẽ là liệu tham gia vào các sáng kiến tiểu đa phương có mang lại giá trị lớn hơn đáng kể so với tham gia vào các quá trình đa phương hay không. Nếu các nhóm tiểu đa phương có thể bảo đảm tốt hơn lợi ích của các thành viên và một cách hiệu quả hơn, thì các nhóm này sẽ, theo tất cả xác suất, tồn tại.

Cho đến nay, hồ sơ về các nhóm tiểu đa phương ở Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương rất khác nhau. Một số nhóm đã tiến triển đều đặn, trong khi những nhóm khác bị cản trở bởi những thách thức.

Mặc dù tính bền vững lâu dài của các sáng kiến mới hơn vẫn còn chưa chắc chắn, nhưng rõ ràng là các nhóm tiểu đa phương được coi là các lựa chọn bổ sung hoặc thay thế để các quốc gia có cùng chí hướng hợp tác về các thách thức chiến lược và chức năng chính.

Do đó, dự kiến sẽ có nhiều nhóm như vậy tiếp tục hình thành.

Việt Dũng/Báo Tin tức (Theo lowyinstitute)