Tăng năng lực giám sát, bảo vệ thực chất hơn cho người tiêu dùng

Tuy nhiên, sự phát triển mạnh mẽ của thương mại điện tử cùng xu thế chuyển đổi số toàn diện và yêu cầu hội nhập quốc tế đang đặt ra những đòi hỏi cấp thiết phải sửa đổi luật, nhằm thể chế hóa các chính sách lớn về phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng là Trưởng Ban Chỉ đạo. Ảnh tư liệu: Minh Quyết/TTXVN

Theo Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng, việc sửa đổi Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa là bước chuyển mang tính chiến lược, nhằm “giảm chi phí tuân thủ cho doanh nghiệp nhưng vẫn bảo vệ được người tiêu dùng, phù hợp với thông lệ quốc tế”. Từ đó, tạo được sự cân bằng giữa ba nhà: Nhà nước - doanh nghiệp - người tiêu dùng, tạo thông thoáng hơn cho hoạt động của doanh nghiệp, bảo vệ thực chất hơn cho người tiêu dùng, có cách quản trị hiện đại hơn cho cơ quan nhà nước.

Tiếp cận cách quản lý hiện đại, phù hợp thông lệ quốc tế

Một trong những đột phá lớn của dự thảo Luật lần này là thay đổi cách tiếp cận trong phân loại sản phẩm, hàng hóa, chuyển từ nhóm hành chính (nhóm 1, nhóm 2) sang phân loại theo ba mức độ rủi ro. Theo Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng, việc chuyển từ chia nhóm sản phẩm hàng hóa một cách hành chính sang phân loại theo ba mức độ rủi ro nhằm quản lý khác nhau, theo hướng giảm tiền kiểm và tăng cường giám sát, hậu kiểm (chuyển thứ tự ưu tiên quản lý từ “tiền kiểm - hậu kiểm - giám sát” sang “giám sát - hậu kiểm - tiền kiểm”). Với sản phẩm rủi ro cao, doanh nghiệp bắt buộc phải công bố hợp quy với sự đánh giá của bên thứ ba (tức là có tiền kiểm). Hiện, đa số quốc gia đều áp dụng với khoảng 5 - 10% số sản phẩm có quy chuẩn; nếu tính trên tổng thể sản phẩm thì tỷ lệ này chỉ còn 1 - 2%. Với sản phẩm rủi ro trung bình, doanh nghiệp tự công bố hợp quy và chịu trách nhiệm. Với sản phẩm rủi ro thấp, doanh nghiệp chỉ cần công bố tính năng, tiêu chuẩn, quy chuẩn áp dụng nếu có.

Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng cho rằng, dù tiền kiểm hay hậu kiểm thì giám sát, hậu kiểm thường xuyên vẫn là biện pháp căn cơ, lâu dài. Tần suất hậu kiểm sẽ phụ thuộc vào mức độ rủi ro của sản phẩm và uy tín của doanh nghiệp: Doanh nghiệp có uy tín, ít vi phạm sẽ được giảm tần suất hậu kiểm.

Chứng nhận sự phù hợp của bên thứ ba phục vụ công bố hợp quy chỉ cần thực hiện một lần, được dùng chung cho các thủ tục hành chính nếu có (không trùng lặp giữa đăng ký lưu hành và chứng nhận hợp quy). Các luật chuyên ngành cũng phải tuân theo nguyên tắc quản lý chất lượng sản phẩm của Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa. Việc đánh giá lại chỉ cần thực hiện khi có thay đổi đầu vào, quy trình hoặc dây chuyền sản xuất. Đối với hàng hóa nhập khẩu, dự thảo Luật đề xuất áp dụng nhãn điện tử trên bao bì sản phẩm hoặc tài liệu kèm theo, thay vì dán nhãn vật lý như hiện nay; đồng thời giảm nhẹ thủ tục cho các đợt nhập khẩu tiếp theo nếu cùng chủng loại và xuất xứ.

Trong bối cảnh số hóa quản trị nhà nước và kinh tế, dự thảo Luật cũng xác lập rõ định hướng: Xây dựng nền tảng số quốc gia duy nhất về chất lượng sản phẩm, hàng hóa, do Nhà nước đầu tư, vận hành, kết nối toàn bộ hệ thống dữ liệu giám sát và truy xuất nguồn gốc. Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng nhấn mạnh: “Việc đánh giá, công bố mức độ rủi ro sản phẩm phải thực hiện bắt buộc trên nền tảng số này nhằm bảo đảm công khai, minh bạch, giúp quản lý nhà nước giám sát bằng AI, đồng thời người dân cũng có thể giám sát dễ dàng”.

Lần đầu tiên xác lập khái niệm Hạ tầng chất lượng quốc gia

Tổng cục Quản lý thị trường mở phòng trưng bày "Nhận diện thực phẩm thật - giả". Ảnh minh họa: Thu Trang/Báo Tin tức và Dân tộc

Cùng với nền tảng số, dự thảo Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa sửa đổi lần đầu tiên xác lập khái niệm Hạ tầng chất lượng quốc gia (NQI), một hệ sinh thái gồm tiêu chuẩn, quy chuẩn, đo lường, thử nghiệm, chứng nhận và công nhận. Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng khẳng định, đây là nền tảng thiết yếu để bảo đảm chất lượng hàng hóa, thúc đẩy thương mại và hội nhập quốc tế, tăng năng suất và đổi mới sáng tạo, bảo vệ an toàn cho người dân và môi trường, đồng thời nâng cao năng lực quản lý nhà nước.

Coi quản lý chất lượng như một loại “hạ tầng quốc gia”, tương tự như giao thông, điện, nước, Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng cho rằng Nhà nước có trách nhiệm đầu tư xây dựng và vận hành NQI làm nền tảng cho doanh nghiệp, tổ chức chủ động tham gia, khai thác và nâng cao chất lượng sản phẩm. Việc phát triển NQI là bước đi chiến lược, giúp nâng cao năng lực giám sát, cảnh báo sớm và truy xuất nguồn gốc sản phẩm không đạt chất lượng, đồng thời kết nối dữ liệu giữa hải quan, kiểm tra chuyên ngành và hệ thống cảnh báo quốc tế một cách thống nhất.

Với tỷ trọng thương mại điện tử ngày càng tăng, tại dự thảo Luật cũng lần đầu tiên quy định rõ trách nhiệm của sàn thương mại điện tử và người bán trong đảm bảo chất lượng hàng hóa. Theo đó, người bán phải công khai đầy đủ thông tin về tiêu chuẩn, truy xuất nguồn gốc và chịu trách nhiệm pháp lý nếu có sai phạm. Sàn thương mại điện tử phải xác minh người bán, yêu cầu cung cấp đầy đủ thông tin, sử dụng công nghệ để giám sát, gỡ bỏ hàng vi phạm trong vòng 24 giờ và chịu trách nhiệm liên đới nếu để vi phạm kéo dài. Dự thảo Luật cũng tăng chế tài xử lý vi phạm: ngoài xử phạt hành chính còn có thể thu hồi giấy phép, xử lý hình sự, công bố vi phạm trên nền tảng số quốc gia. Đối với doanh nghiệp tự công bố hợp quy, nếu phát hiện gian dối, có thể bị tước quyền tự công bố.

Đặc biệt, dự thảo Luật bổ sung quyền khởi kiện tập thể của tổ chức xã hội nếu sản phẩm kém chất lượng gây thiệt hại diện rộng. Đây là bước tiến nhằm bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, đồng thời tạo áp lực pháp lý mạnh hơn đối với hành vi gian dối trong chuỗi cung ứng.

Theo Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng, nâng cao chất lượng sản phẩm, hàng hóa là bảo vệ dân tộc, bảo vệ giống nòi, là xây dựng thương hiệu quốc gia. Do đó, Nhà nước phải chung tay bằng các chính sách hỗ trợ như cung cấp thông tin, tư vấn, đào tạo, ưu đãi thuế, hỗ trợ chi phí chứng nhận và truy xuất nguồn gốc... Việc sửa đổi Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa không chỉ là điều chỉnh kỹ thuật mà là bước cải cách thể chế trong thời đại số. Dự thảo Luật góp phần thể chế hóa các chủ trương lớn, đồng thời tạo cơ chế mới để nâng cao hiệu quả thực thi, phù hợp với Nghị quyết 57-NQ/TW về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, cũng như Nghị quyết 59-NQ/TW về hội nhập quốc tế trong tình hình mới.

Đây là cơ hội để Việt Nam định hình lại toàn bộ hệ thống quản lý chất lượng sản phẩm, hàng hóa theo hướng hiện đại, sử dụng công nghệ để minh bạch hóa, phân cấp nhưng không buông lỏng, giám sát sâu nhưng vẫn tạo điều kiện cho doanh nghiệp đổi mới, vươn ra thị trường toàn cầu.

Thu Phương (TTXVN)