Tăng trưởng xanh và tuần hoàn – Hướng đi nào cho doanh nghiệp Việt Nam?

Doanh nghiệp trong tình thế “nội công” – “ngoại ép”

TS Bùi Thanh Minh, Phó giám đốc chuyên môn, Văn phòng Ban Nghiên cứu phát triển kinh tế tư nhân (Ban IV), doanh nghiệp dự kiến đối mặt với ba thách thức, bởi môi trường toàn cầu biến đổi từng ngày.

Thứ nhất, sự suy yếu của các thể chế thương mại đa phương - toàn cầu hóa truyền thống và sự nổi lên của xu hướng khu vực hóa. Điều này buộc doanh nghiệp xuất khẩu phải chú ý nhiều hơn đến diễn biến thị trường quốc tế.

Thứ hai, chính sách công nghiệp đang trở lại. Theo đó, Mỹ ban hành các đạo luật đưa ngành công nghiệp về nước, Trung Quốc cũng đưa ra chương trình “Made in China 2025”.

Những chính sách này tạo thuận lợi, đan xen khó khăn, đòi hỏi Việt Nam tiếp tục xây dựng các chính sách rõ ràng hơn, với nguồn lực hỗ trợ thực tế, nhằm giúp doanh nghiệp tận dụng cơ hội cạnh tranh ở thị trường quốc tế.

Thứ ba, nhiều áp lực chuyển đổi xuất hiện đồng thời trên thị trường quốc tế, như chuyển đổi số và chuyển đổi xanh, đòi hỏi doanh nghiệp phải tuân thủ các tiêu chuẩn kỹ thuật nghiêm ngặt tại EU, Nhật Bản và nhiều thị trường khác.

Với cơ chế DPPA được hoàn thiện hơn, nhiều dự án năng lượng sạch có thể sẽ “cất cánh”, tạo động lực thúc đẩy quá trình xanh hóa nền kinh tế. Ảnh: H.P

Từ góc nhìn doanh nghiệp, ông Phạm Công Thảo, Phó tổng giám đốc, Tổng công ty thép Việt Nam, cho biết thị trường EU bắt đầu áp dụng Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) với một số sản phẩm, trong đó có sản phẩm nhôm thép từ năm 2026. Đến năm 2034, cơ chế này sẽ được áp dụng đầy đủ và mở rộng sang nhiều sản phẩm khác.

Với thị trường Mỹ, việc áp dụng các tiêu chuẩn xanh chậm hơn, nhưng xu hướng chuyển đổi xanh sẽ không đảo ngược.

“Với thép, một ngành sử dụng rất nhiều năng lượng, nếu không có năng lượng xanh thì không thể chuyển đổi thành ngành công nghiệp xanh được”, ông Thảo nhấn mạnh.

Trước áp lực quốc tế, doanh nghiệp Việt Nam đã có nhiều nỗ lực trong việc xanh và số hóa hoạt động sản xuất – kinh doanh, nhằm giảm thiểu chi phí và thích ứng với yêu cầu khắt khe từ các thị trường xuất khẩu. Nhưng thực tế là chưa tới 10 doanh nghiệp có chứng nhận đo lường, kiểm đếm khí nhà kính chính xác và đội ngũ chuyên trách về phát triển bền vững (ESG Manager) còn rất mỏng, theo ông Phạm Tuân, đồng sáng lập giải pháp công nghệ VertZéro thuộc FPT IS.

“Câu hỏi ‘Tiền đâu mà xanh?’ trở thành rào cản lớn, khi doanh nghiệp phải đối mặt với áp lực lợi ích ngắn hạn. Quá trình chuyển đổi xanh vừa mới, vừa khó, đòi hỏi sự đầu tư lớn, trong khi hiệu quả chưa thể thấy ngay”, ông Tuân nói.

Với lĩnh vực năng lượng - một trong những trụ cột thúc đẩy chuyển đổi xanh, TS Bùi Thanh Minh cho biết cơ cấu nguồn điện hiện còn phụ thuộc lớn vào các nguồn năng lượng truyền thống gây phát thải cao. Cụ thể, gần 50% sản lượng điện quốc gia vẫn đến từ than đá tính đến năm 2024.

“Tỷ trọng này không chỉ gây áp lực lớn trong việc thực hiện các cam kết quốc tế về giảm phát thải khí nhà kính mà còn làm gia tăng rủi ro về chi phí, ô nhiễm môi trường và tăng sự phụ thuộc vào nguồn tài nguyên khan hiếm”, ông Minh đánh giá.

Cũng theo chuyên gia này, dù Việt Nam có tiềm năng rất lớn để phát triển các nguồn năng lượng tái tạo, nhưng việc phát triển các nguồn điện mới gặp nhiều rào cản trong những năm qua. Chẳng hạn, hạ tầng truyền tải thiếu đồng bộ, khiến nhiều dự án điện tái tạo không thể phát điện lên lưới; cơ chế giá mua điện chưa ổn định; chính sách pháp lý thiếu nhất quán; quá trình thẩm định và phê duyệt dự án còn kéo dài, làm chậm tiến độ triển khai nhiều dự án lớn.

Không để doanh nghiệp ‘lẻ bước’

Khi chuyển đổi xanh không là điều kiện bắt buộc doanh nghiệp và nền kinh tế tiếp tục phát triển trong bối cảnh toàn cầu mới, các chuyên gia và đại diện doanh nghiệp cho rằng Nhà nước không thể để doanh nghiệp tự mình nỗ lực, mà cần kiến tạo một hệ sinh thái đồng hành, gồm: chính sách nhất quán, nguồn vốn xanh, công nghệ phù hợp, quan hệ liên kết giữa các bên.

Nhu cầu lắp đặt hệ thống năng lượng mặt trời áp mái tại nhà xưởng để sản xuất nhằm giảm phát thải của nhiều doanh nghiệp tăng cao, hướng đến sản xuất bền vững, xanh.

Với lĩnh vực năng lượng, TS Bùi Thanh Minh cho rằng bài toán đặt ra với Việt Nam không chỉ là nhanh chóng bổ sung công suất nguồn điện, mà phải đồng thời tái cấu trúc mô hình cung - cầu năng lượng theo hướng dài hạn và bền vững. Trong đó, yêu cầu cấp thiết là nâng cao hiệu suất sử dụng năng lượng, giảm dần hệ số đàn hồi điện/GDP.

Giải pháp được chuyên gia này đưa ra là tiếp tục đầu tư đồng bộ cho hạ tầng năng lượng, đặc biệt là hệ thống truyền tải và lưu trữ, gắn với quy hoạch tích hợp điện – đất – biển.

“Việc phát triển năng lượng tái tạo ở quy mô lớn chỉ thực sự hiệu quả khi hệ thống điện có đủ khả năng hấp thụ và phân phối hợp lý. Do đó, dự án truyền tải liên vùng, thủy điện tích năng và lưu trữ điện cần được đưa vào danh mục ưu tiên đầu tư công và hợp tác quốc tế”, ông Minh giải thích.

Ngoài ra, tổ chức triển khai hiệu quả Nghị định số 57/2025/NĐ-CP về cơ chế mua bán điện trực tiếp (Direct PPA), cho phép các doanh nghiệp sử dụng điện lớn ký hợp đồng trực tiếp với đơn vị phát điện năng lượng tái tạo - một bước đi quan trọng trong quá trình phát triển thị trường điện cạnh tranh và hình thành các cụm công nghiệp xanh. Để cơ chế này phát huy hiệu quả, ông Minh khuyến nghị Chính phủ, bộ, ban, ngành liên quan cần đồng thời ban hành các hướng dẫn kỹ thuật cụ thể về đấu nối, phân bổ chi phí truyền tải, cơ chế thanh toán và bảo đảm an toàn hệ thống.

Bên cạnh đó, cần thúc đẩy triển khai thí điểm thị trường carbon trong nước theo đúng lộ trình tại Nghị định số 06/2022, gồm: thiết lập sàn giao dịch tín chỉ carbon, hoàn thiện hệ thống đo lường – báo cáo – thẩm định (MRV), thử nghiệm phân bổ hạn ngạch phát thải theo ngành.

“Việc kết nối thị trường carbon trong nước với các cơ chế quốc tế, như Cơ chế trao đổi tín chỉ - theo Điều 6 Thỏa thuận Paris, sẽ tạo ra động lực tài chính mới, thúc đẩy các dự án năng lượng sạch có tính thương mại cao”, ông Minh kỳ vọng.

Không chỉ ông Minh, ông Phạm Công Thảo cũng kỳ vọng Chính phủ có những cơ chế, chính sách giúp doanh nghiệp thuận lợi hơn trong tiếp cận nguồn năng lượng xanh. Bởi việc sử dụng năng lượng xanh giúp giảm phát thải và đáp ứng các tiêu chuẩn môi trường ngày càng cao, đặc biệt là trong bối cảnh xuất hiện các rào cản như CBAM.

Song song với việc xây dựng chính sách, các chuyên gia khuyến nghị doanh nghiệp có thể học hỏi mô hình cộng sinh công nghiệp, từng thành công tại thành phố Kalundborg ở Đan Mạch, nơi cộng đồng doanh nghiệp chủ động hợp tác, để tạo ra một chu trình kinh tế tuần hoàn hiệu quả, mà không cần chờ đợi tác động của chính quyền.

Theo đó, khởi đầu từ việc Kalundborg Refinery cung cấp khí dư thừa cho Gyproc để sấy khô tấm thạch cao, mạng lưới này đã phát triển thành một hệ sinh thái phức tạp với 16 đối tác và khoảng 50 luồng trao đổi cộng sinh (1). Năm 2022, mô hình này đã tiết kiệm 600.000 tấn CO2 qua việc trao đổi 33 dòng vật liệu khác nhau giữa các bên tham gia. Cùng năm, tăng trưởng GDP của Kalundborg đạt 26,95%, trong khi mức tăng trưởng trung bình của Đan Mạch là 2%.

Hiện Việt Nam đang trong giai đoạn thí điểm triển khai cộng sinh công nghiệp tại một số khu công nghiệp.

Chẳng hạn, khu công nghiệp Khánh Phú (Ninh Bình), Công ty khí Ninh Bình đã triển khai dự án sản xuất CO2 lỏng, sử dụng nguyên liệu đầu vào từ nguồn khí thải của Nhà máy Phân bón Ninh. Dự án này đã hoạt động được 3 năm với công suất 6.000m3 CO2/giờ, giúp giảm hơn 74.000 tấn khí thải mỗi năm (2).

Còn tại khu công nghiệp Hòa Khánh (Đà Nẵng), khí biogas thải ra từ một công ty bia trở thành nhiên liệu cho lò hơi của một công ty dịch vụ năng lượng (3).

------------------------------

(1) https://www.symbiosis-alliance.org/post/case-study-from-denmark-kalundborg-symbiosis

(2) https://hoinhap.org.vn/en/new-events/16698-industrial-symbiosis-solutions-to-realize-a-circular-economy.html

(3) https://hoinhap.org.vn/en/new-events/16698-industrial-symbiosis-solutions-to-realize-a-circular-economy.html

Vân Phong - Trung Châu