Tạo dựng chính sách giáo dục mở, thúc đẩy học tập suốt đời

GS.TS. Phạm Tất Dong

Nuôi dưỡng hệ sinh thái tri thức

- Thưa ông, trong bối cảnh nền kinh tế tri thức và cách mạng công nghiệp, khái niệm học tập suốt đời có ý nghĩa như thế nào đối với sự phát triển cá nhân và xã hội?

Thúc đẩy học tập suốt đời cần chú ý tạo mọi cơ hội và điều kiện để người trẻ có thể trở thành nhân lực chất lượng cao của đất nước. Nguồn: BCL

- Học tập suốt đời, xã hội học tập là khái niệm mà thế giới đã dùng khi các nước chuyển từ nền kinh tế công nghiệp sang nền kinh tế tri thức. Con người ngày càng nhận ra tri thức là nguồn lực lớn nhất, mang lại giá trị gia tăng cao nhất. Việt Nam bước vào nền kinh tế tri thức, phải tranh thủ tiếp thu những thành quả của kinh tế tri thức nhân loại, rút ngắn thời gian hoàn thành công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, nhằm tránh sự tụt hậu về kinh tế so với các quốc gia trong khu vực và trên thế giới. Nền kinh tế tri thức đòi hỏi phải xây dựng xã hội học tập để đào tạo được nguồn nhân lực chất lượng cao nhờ vào việc mọi người dân, nhất là người lao động, phải học tập suốt đời.

- Từ kinh nghiệm làm công tác khuyến học, ông nhận định học tập suốt đời nên được hiểu như thế nào?

- Học tập suốt đời không có nghĩa là học tập suốt ngày mà mang hàm ý rộng, sâu sắc. Trong thế giới hiện đại, công việc hàng ngày của con người luôn thay đổi, nếu không học, không cập nhật kiến thức liên tục, con người sẽ bị trí tuệ nhân tạo, công nghệ cao loại trừ. Do vậy, chúng ta phải học liên tục, tiến tới có một năng lực thích ứng, sáng tạo và luôn trong tư thế chủ động khi đứng trước những vấn đề khó lường. Kiến thức ngày hôm nay anh có đến mai đã cũ nếu không cập nhật kịp thời.

Học tập suốt đời là hành trình tri thức mà con người phải thực hiện ở mọi lứa tuổi, mọi thời điểm, còn sức là còn phải học. Nhưng học ở đây không có nghĩa là học suông mà gắn với hai yếu tố. Thứ nhất, phải truy tìm, tiếp cận tri thức mới, biến nó thành tri thức của mình. Thứ hai, từ đó sáng tạo ra tri thức mới. Chủ tịch Hồ Chí Minh từng nói “Học đi đôi với hành” là vậy.

- Học tập suốt đời không còn là lựa chọn mà đã trở thành yêu cầu tất yếu trong thế giới liên tục biến đổi. Theo ông, đâu là yếu tố thúc đẩy học tập suốt đời ở Việt Nam?

- Theo tôi, muốn đẩy mạnh học tập suốt đời thì phải có hệ sinh thái giáo dục nuôi dưỡng. Hệ sinh thái đó chính là xã hội học tập, là hệ thống giáo dục mở, hiện đại. Hệ sinh thái đó có đủ hệ thống cơ sở giáo dục chính quy và phi chính quy, đáp ứng nhu cầu học đa dạng. Hệ giáo dục chính quy gắn với hệ thống từ mẫu giáo đến đại học…, còn phần lớn người trưởng thành học không chính quy.

Học không chính quy là cần gì học đấy, học chủ đích hoặc ngẫu nhiên, học bất kỳ đâu như khi đọc tờ báo, quyển sách, xem phim, xem kịch… đều học được. Học như cơm ăn, nước uống hằng ngày. Ví dụ, việc mua bán ngày nay cũng là trực tuyến qua điện thoại di động, rồi thanh toán bằng tài khoản ngân hàng, nếu không học thì doanh thu của người đó sẽ không khá lên được, thậm chí sụt giảm. Hay ngay cả việc giải trí bằng điện thoại, máy tính, truyền hình thông minh… tất cả đều cần mỗi công dân đều phải học, học suốt đời.

Cá nhân tôi có bằng cử nhân toán, bằng tiến sĩ ngành tâm lý học, được phong giáo sư về giáo dục học… nhưng có lẽ kiến thức tôi có bây giờ đến phần nhiều là tự học, là học phi chính quy. Phân tích điều này để thấy rằng, bên cạnh quan tâm đến hệ thống giáo dục chính quy, đẩy mạnh học tập suốt đời, xây dựng xã hội học tập chính là đòi hỏi tạo dựng chính sách cho một nền giáo dục mở.

Tạo dựng chính sách giáo dục mở

- Chúng ta nên hiểu sao cho đầy đủ về chính sách giáo dục mở như ông vừa nói?

- Giáo dục mở là giáo dục không rào cản đối với người học, đối với các nhu cầu học tập. Chính sách giáo dục mở là mở cho mọi đối tượng, mở về địa điểm, ý tưởng, nội dung, phương pháp, công nghệ, mở về văn hóa học tập… Chẳng hạn, anh không có điều kiện theo các lớp học trực tiếp thì có thể học trực tuyến, học bất cứ lúc nào, bất cứ đâu, học nội dung nào…, tức là mở mọi khía cạnh cho người học. Chính sách giáo dục mở còn là tạo ra một hệ tài nguyên giáo dục số hóa, đa dạng, đa lĩnh vực tri thức, không có “barie” khi cần truy cập, giúp cho mọi người tiếp cận với kho học liệu không hạn chế.

- Ông có thể chia sẻ một số giải pháp để thúc đẩy văn hóa học tập suốt đời trong xã hội?

- Để học tập suốt đời thực sự trở thành một phần trong đời sống xã hội, cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp, đặc biệt là thay đổi nhận thức. Cần đẩy mạnh truyền thông, giáo dục để người dân hiểu rằng học tập không chỉ gắn với bằng cấp mà còn là quá trình tích lũy và đổi mới tri thức liên tục để thích ứng với cuộc sống và công việc. Tôi rất tâm đắc với Tổng Bí thư Tô Lâm cho rằng “học tập suốt đời để dám nghĩ, dám nói, dám làm, dám chịu trách nhiệm, dám hy sinh vì lợi ích chung, để trở thành những người hữu dụng”. Để dám nghĩ, dám nói, dám làm, dám chịu trách nhiệm, dám hy sinh… thì phải dám học đã. Việc học thực chất là khó. Xây dựng ý thức tự học lại càng khó hơn. Bởi lẽ, tâm lý con người nói chung thích an toàn, đi làm, hết giờ thì đi chơi, giải trí… bảo phải học cái gì mới, khác đi là rất ngại. Cho nên, rèn giũa ý thức tự học từ bé quan trọng lắm.

Vấn đề nữa gắn với tự học nhưng phải chia sẻ tri thức ấy. Một học giả từng nói nếu anh có một quả táo, tôi có một quả táo, chúng ta trao cho nhau thì mỗi người cũng chỉ có một quả táo. Còn nếu anh có ý tưởng chia sẻ cho tôi thì tự nhiên chúng ta có tới hai ý tưởng. Ý tưởng đó mà nói ra cho nhiều người nữa thì nền tri thức xã hội sẽ giàu hơn rất nhiều. Cho nên xã hội học tập, học tập suốt đời đòi hỏi sự chia sẻ vì lợi ích chung là như vậy. Cách chia sẻ tri thức ấy thúc đẩy đất nước phát triển.

- Trên nhiều diễn đàn, ông từng trăn trở rằng sự bùng nổ của công nghệ ảnh hưởng rất lớn đến giới trẻ hiện nay. Trong bối cảnh đó, việc thúc đẩy xã hội học tập, học tập suốt đời phải chú ý đến các xu thế này ra sao, thưa ông?

- Theo kinh nghiệm của tôi, một người đã tham gia xây dựng xã hội học tập đến nay là 30 năm, muốn thúc đẩy xã hội học tập, học tập suốt đời phải chú ý đến các xu thế phát triển, chú ý đến con người. Thế hệ gene Z (sinh từ năm 1997 - 2012) là thế hệ về mặt năng lực lẫn tính cách khác xa thế hệ cũ, có tư duy phản biện sắc sảo, có năng lực sử dụng công nghệ thông tin vượt trội. Tuy nhiên, giáo dục ngày nay vẫn có nhiều rào cản khiến không ít thành viên của thế hệ Z chưa tiếp cận được với thành quả của văn hóa và công nghệ hiện đại. Trong khi đó, thế hệ Alpha (sinh từ 2013 - 2024) sinh ra đã tắm mình trong thế giới công nghệ hiện đại, môi trường số, không bị rào cản về văn hóa trong ngôi nhà toàn cầu. Rồi đến thế hệ Beta sinh ra từ năm 2025 này, nhận thức về khái niệm biên giới, giáo dục, nghề nghiệp, văn hóa giao lưu… còn khác hơn nữa. Những khác biệt về môi trường, lối sống đó là điều chúng ta cần phải hiểu, từ đó cho họ một nền giáo dục được tạo mọi cơ hội và điều kiện để có thể trở thành nhân lực chất lượng cao của đất nước.

- Xin cảm ơn ông!

Lê Thư thực hiện