Tạo không gian thử nghiệm linh hoạt cho công nghệ mới

Tuần tới, Ủy ban Thường vụ Quốc hội sẽ cho ý kiến dự thảo Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo tại Phiên họp thứ 46, trước khi trình Quốc hội xem xét, thông qua tại Kỳ họp thứ Chín.

Khuyến khích các mô hình công nghệ mới ra đời

ĐBQH Nguyễn Hoàng Bảo Trân (Bình Dương). Ảnh: Hồ Long

ĐBQH Nguyễn Hoàng Bảo Trân (Bình Dương) cho rằng, việc dự thảo Luật cho phép Chính phủ quy định chi tiết về từng loại hình, lĩnh vực, đối tượng thử nghiệm, tạo khung pháp lý chung áp dụng đa lĩnh vực, đặc biệt, trong công nghệ mới là “cánh cửa” rất quan trọng để các mô hình công nghệ mới ra đời và phát triển.

Theo đại biểu, cần tăng cường vai trò điều phối của Chính phủ và trách nhiệm phối hợp liên ngành, bảo đảm quyền và nghĩa vụ của tổ chức, cá nhân tham gia thử nghiệm được minh định, an toàn, hợp lý. Quy định rõ đối tượng được cấp phép thử nghiệm theo đúng quy định của pháp luật thì không bị xử lý nếu có sơ suất trong phạm vi thử nghiệm; quy định rõ trách nhiệm của Chính phủ và các cơ quan, đơn vị có liên quan trong việc quy định, ban hành danh mục ngành nghề được phép thử nghiệm, kiểm duyệt thời gian thử nghiệm và đánh giá kết quả phối hợp triển khai thực hiện chặt chẽ, đồng bộ, công khai để mô hình tốt được nhân rộng.

ĐBQH Phạm Trọng Nghĩa (Lạng Sơn). Ảnh: Hồ Long

Nhấn mạnh tầm quan trọng của tiêu chí lựa chọn dự án thử nghiệm, ĐBQH Phạm Trọng Nghĩa (Lạng Sơn) cũng đề nghị, bổ sung khoản 5 vào Điều 20 dự thảo Luật các tiêu chí lựa chọn dự án thử nghiệm, chẳng hạn như: có tính đổi mới, sáng tạo cao, ứng dụng công nghệ trong các lĩnh vực ưu tiên như công nghệ số và công nghệ xanh; có tiềm năng tác động kinh tế - xã hội đáng kể và có kế hoạch quản lý rủi ro rõ ràng, đảm bảo an toàn cho người tham gia và môi trường.

Cần bổ sung cơ chế phản hồi chính sách linh hoạt trong quá trình thử nghiệm

ĐBQH Thạch Phước Bình (Trà Vinh) cho rằng, cơ chế thử nghiệm có kiểm soát đối với công nghệ, giải pháp, sản phẩm, dịch vụ, mô hình kinh doanh mới là chính sách mang tính đột phá, là công cụ pháp lý tiên tiến đã được nhiều quốc gia như Singapore, Anh, Hàn Quốc, Pháp triển khai thành công, nhằm tạo không gian thử nghiệm linh hoạt cho các công nghệ, mô hình kinh doanh, sản phẩm, dịch vụ mới mà pháp luật hiện hành chưa theo kịp.

ĐBQH Thạch Phước Bình (Trà Vinh) phát biểu. Ảnh: Hồ Long

Đại biểu Thạch Phước Bình nhấn mạnh, thể chế đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy đổi mới sáng tạo, đặc biệt là trong các lĩnh vực công nghệ tiên tiến như trí tuệ nhân tạo (AI), công nghệ thông tin, công nghệ tài chính (fintech), blockchain, công nghệ gen… Do đó, dự thảo Luật cần bổ sung cơ chế phản hồi chính sách linh hoạt trong quá trình thử nghiệm.

“Điều 23 của dự thảo Luật mới chỉ quy định các yếu tố kỹ thuật như thời hạn, phạm vi, điều kiện thử nghiệm và trách nhiệm giám sát. Tuy nhiên, vẫn còn thiếu thành tố quan trọng đó là vòng lặp phản hồi chính sách sớm”.

Đặt vấn đề trên, đại biểu Thạch Phước Bình cũng nêu thực tiễn tại các quốc gia tiên tiến, các mô hình sandbox hiệu quả đều có cơ chế thu nhận phản hồi trực tiếp từ đơn vị thử nghiệm, cơ quan giám sát và đặc biệt là chính người sử dụng sản phẩm thử nghiệm. Những phản hồi này giúp cơ quan quản lý nhận diện sớm các vướng mắc, rủi ro phát sinh lỗ hổng chính sách hoặc những vấn đề chưa được dự liệu trong khuôn khổ hiện hành, từ đó có thể điều chỉnh linh hoạt, hướng dẫn hoặc quy định quản lý thay vì chờ đến hết giai đoạn tổng kết.

Do vậy, đại biểu Thạch Phước Bình đề nghị bổ sung vào Điều 23 dự thảo Luật một khoản mới, quy định theo hướng: Trong quá trình triển khai thử nghiệm có kiểm soát, cơ quan nhà nước có thẩm quyền có trách nhiệm thiết lập cơ chế thu thập, tổng hợp và phân tích phản hồi định kỳ từ tổ chức thử nghiệm, cơ quan giám sát và người sử dụng sản phẩm dịch vụ thử nghiệm.

"Phản hồi này là cơ sở để đánh giá khả năng thích ứng, điều chỉnh linh hoạt chính sách, giới hạn rủi ro và hoàn thiện khuôn khổ pháp lý kịp thời. Đây là một công cụ thiết thực để chính sách không bị chậm nhịp trước tốc độ phát triển công nghệ", đại biểu Thạch Phước Bình nhấn mạnh.

Quốc hội thảo luận ở hội trường về dự án Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo chiều 13/5/2025

Cùng với đó, đại biểu cũng đề nghị bổ sung yêu cầu đánh giá tác động đạo đức và xã hội với các công nghệ rủi ro cao.

Dự thảo Luật hiện có quy định về kiểm soát rủi ro tại Điều 21 nhưng mới dừng lại ở trách nhiệm của tổ chức thử nghiệm và yêu cầu bảo đảm an toàn. Trong khi đó, nhiều công nghệ hiện nay như trí tuệ nhân tạo trong y tế và giáo dục, công nghệ chỉnh sửa gen, công nghệ giám sát sinh trắc học có tác động sâu rộng đến quyền riêng tư, an toàn dữ liệu và quyền con người.

"Nếu cho phép thử nghiệm các công nghệ này mà không có thẩm định đạo đức độc lập rất dễ dẫn tới xảy ra hệ lụy xã hội và ảnh hưởng tiêu cực đến lòng tin của công chúng", đại biểu nêu vấn đề.

Cho biết trên thế giới, nhiều nước đã thành lập Hội đồng Đạo đức công nghệ, mô hình tương tự Hội đồng đạo đức trong nghiên cứu y, sinh học để thẩm định, tư vấn và đề xuất điều kiện an toàn trước khi thử nghiệm các công nghệ nhạy cảm, đại biểu Thạch Phước Bình kiến nghị bổ sung một khoản mới vào Điều 21 hoặc Điều 23.

Cụ thể như sau: Đối với công nghệ có tác động xã hội sâu rộng hoặc tiềm ẩn rủi ro cao, tổ chức thực hiện thử nghiệm có kiểm soát phải được đánh giá và thẩm định bởi Hội đồng đánh giá đạo đức và an toàn công nghệ.

Hội đồng bao gồm chuyên gia pháp lý, đạo đức, xã hội học, kỹ thuật và đại diện cộng đồng chịu ảnh hưởng. Hội đồng có chức năng tư vấn, phản biện và đề xuất điều kiện đảm bảo an toàn xã hội, không thay thế thẩm quyền phê duyệt của cơ quan quản lý nhà nước.

Dự kiến, dự thảo Luật trình Ủy ban Thường vụ Quốc hội cho ý kiến tại Phiên họp thứ 46 tới sẽ được tiếp thu, chỉnh lý theo hướng: Thử nghiệm có kiểm soát là việc cơ quan nhà nước có thẩm quyền cho phép tổ chức, doanh nghiệp hoặc cá nhân triển khai thử nghiệm đối với công nghệ, quy trình, giải pháp, sản phẩm, dịch vụ hoặc mô hình kinh doanh mới khác với quy định của pháp luật hiện hành, trong điều kiện thực tế có giới hạn về phạm vi, thời gian, không gian (thử nghiệm).

Quy định các nguyên tắc cho phép thử nghiệm; nội dung thử nghiệm; thời hạn được phép thử nghiệm (được xác định trên cơ sở đề xuất của tổ chức, doanh nghiệp, cá nhân nhưng tối đa không quá 3 năm và có thể được gia hạn 1 lần không quá 3 năm).

Dự thảo Luật cũng quy định, việc thực hiện thử nghiệm phải được sơ kết, tổng kết để cấp có thẩm quyền xem xét, quyết định việc tiếp tục áp dụng thử nghiệm hoặc ban hành văn bản quy phạm pháp luật để áp dụng chính thức.

Căn cứ vào yêu cầu quản lý thực tiễn của từng ngành, lĩnh vực, Chính phủ quy định chi tiết khoản 3 Điều này và các nội dung khác để xử lý các vấn đề phát sinh khác với luật, nghị quyết của Quốc hội, pháp lệnh của Ủy ban Thường vụ Quốc hội.

Nhật An