Thăm nhà máy in tiền đầu tiên của Việt Nam

Xác lập chủ quyền tài chính

Từ Hà Nội tôi di chuyển hơn 70km theo quốc lộ 1A, tới Phường Phủ Lý (tỉnh Ninh Bình) đi tiếp theo quốc lộ 21 tới khu Di tích Lịch sử Nhà máy in tiền tại đồn điền Chi Nê ở xã An Nghĩa, tỉnh Phú Thọ. Trong những ngày Tháng Tám lịch sử, dưới cái nắng vàng rực của mùa thu, khu di tích rộn rã hơn khi đón nhiều đoàn khách tới tham quan. Khu di tích rộng hơn 15 ha, vẫn giữ được những dấu tích nguyên bản, quý giá như: Khu nhà in tiền, hệ thống hầm trú ẩn, các công trình phụ trợ, cũng như những hiện vật gắn liền với quá trình in ra đồng tiền đầu tiên khẳng định chủ quyền tài chính của quốc gia độc lập - Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Cổng khu di tích lịch sử Nhà máy tin tiền

Khi đang ngắm tờ bạc giấy đầu tiên được in tại đây, tôi gặp đoàn khách từ TP Hồ Chí Minh đến tham quan. Trong đoàn khách, cơ duyên lại có bà Trần Thị Hoan, người đã từng làm ở Nông trường quốc doanh Sông Bôi - nông trường được lập chính trên mảnh đất Chi Nê này. Bà Hoan cho hay, nhân dịp nghỉ hè, cả gia đình về quê chơi và vào đây tham quan để cho con, cháu hiểu ý nghĩa của di tích đặc biệt này.

Vừa dẫn tôi đi tham quan khu di tích, chị Đào Kim Cúc, cán bộ của Ban Quản lý các khu di tích xã An Nghĩa (tỉnh Phú Thọ), giới thiệu hết sức chi tiết. Chị Cúc kể, đồn điền Chi Nê do tỷ phú người Pháp, Enet Boren lập nên từ khoảng cuối thế kỷ XIX với diện tích 7.331ha. Năm 1943, khi ông này về nước, ông Đỗ Đình Thiện, nhà tư sản yêu nước đã mua lại với giá khoảng 2.000 lượng vàng để làm căn cứ cách mạng. “Sau đó, năm 1967, nông trường quốc doanh Sông Bôi được thành lập trên cơ sở của đồn điền Chi Nê. Đến năm 1999, nông trường giải thể. Khi giải thể, công nhân của nông trường được cấp đất ở đây, nên khu di tích hiện nay nằm xen giữa các khu dân cư”, chị Cúc nói.

Tờ tiền "con trâu xanh" được vẽ lại

Về sự ra đời của nhà máy in tiền ở đồn điền Chi Nê, chị Cúc cho biết, sau khi đất nước giành độc lập, để giải quyết khó khăn về tiền tệ và khẳng định vị thế của đất nước về tài chính, kinh tế, chính trị cần có nhà máy in tiền. Lúc này, tại Đông Dương chỉ có 2 nhà máy in có thể đáp ứng được nhu cầu in tiền là Nhà in Taupin, Nhà in Viễn Đông, nhưng thực dân Pháp không bán cho chính phủ Việt Nam. Cuối cùng, ông Đỗ Đình Thiện bỏ tiền ra mua lại nhà in Taupin, hiến cho Chính phủ lập nhà in tiền lấy tên “Việt Nam quốc gia ấn thư cục”.

Tháng 3/1946, trước nguy cơ việc in tiền tại nhà in Taupin không giữ được bí mật, Chủ tịch Hồ Chí Minh, Chính phủ quyết định tìm địa điểm mới để di chuyển toàn bộ nhà in ra khỏi Hà Nội. Một lần nữa, chính ông Đỗ Đình Thiện đã chủ động đề xuất Bộ Tài chính chuyển nhà máy in lên đồn điền của gia đình ông ở Chi Nê, huyện Lạc Thủy, tỉnh Hòa Bình (nay là xã An Nghĩa, tỉnh Phú Thọ).

“Sau khi di chuyển về đồn điền Chi Nê, Bộ Tài chính sử dụng những dãy nhà kho lương thực của ông bà Thiện làm cơ sở in ấn tiền. Tại nơi đây, những tờ giấy bạc tài chính đầu tiên của Chính phủ ta đã ra đời gồm các mệnh giá 1 đồng, 5 đồng, 20 đồng, 50 đồng, 100 đồng Việt Nam. Trong đó, tờ 100 đồng thường được gọi là tờ bạc “con trâu xanh”. Tờ tiền này do họa sĩ Nguyễn Huyến thiết kế”, chị Cúc chia sẻ.

Trong quá trình in tiền ở đây, máy bay địch thường xuyên quần thảo. Vì thế, nhà máy phải hoạt động theo hướng quân sự hóa, có hầm hào trú ẩn đầy đủ, an toàn, các phân xưởng sản xuất và nguyên vật liệu, kho cất giữ tiền phải bố trí trong nhiều lán trại, kể cả trường hợp phải gửi trong nhà dân. Công nhân làm việc chủ yếu từ 4 giờ chiều đến 3 giờ sáng hôm sau. Mặc dù làm đêm vất vả, mệt nhọc nhưng mọi người đều hăng hái dốc hết tâm lực, hoàn thành mọi nhiệm vụ được giao.

Hai lần được đón Bác về thăm

Nhà máy in tiền hoạt động ở đây một năm nhưng vinh dự được đón Bác Hồ ghé thăm hai lần. Bác đến Chi Nê lần thứ nhất vào sáng sớm 19/2/1947 rồi làm việc tại đây cả ngày hôm đó. Bác rời Chi Nê đi Thanh Hóa; xong việc, ngày 21/2/1947, Bác trở lại Chi Nê. Lúc này, Bác mới chính thức thăm nhà máy in tiền và nói chuyện với công nhân, nhân dân địa phương.

Chuyến đó, Bác đi bí mật nên rất ít người biết. Trong cuốn nhật ký còn lưu lại ở khu di tích vẫn còn ghi lời của bà Trịnh Thị Điền, vợ của ông Đỗ Đình Thiện khi Bác đến đây lần thứ nhất: “Bác đến sớm. Không muốn đánh thức gia đình, Bác và 2 cảnh vệ chờ đến 6 giờ mới vào nhà. Lúc đó, vào khoảng tháng 2, trời còn lạnh, chúng tôi mời Bác vào phòng khách sưởi ấm một lúc và mời Người dùng điểm tâm. Sau đó, chúng tôi mời Bác đi thăm nhà công nhân, gia đình người Mường ở gần đồn điền. Về đến nhà Bác lấy chiếc máy chữ nhỏ đem ra ngồi dưới gốc cây đa ngoài vườn làm việc. Người đánh máy hàng tiếng đồng hồ. Buổi trưa Bác dùng cơm cùng gia đình”.

Tái hiện lại khung cảnh công nhân in tiền. Ảnh: Viết Hà

Theo chị Đào Kim Cúc, trong lần thăm nhà máy in tiền khi từ Thanh Hóa trở về, Người đã động viên công nhân bằng những lời mà sau này nhiều sách báo trích dẫn lại: “Người công nhân là người cách mạng nhất, các cô chú là người công nhân phải sống và làm việc gương mẫu, giữ gìn phẩm chất của người cách mạng. Hiện nay, kẻ thù của chúng ta đang tìm các cơ sở kháng chiến như nhà máy này để đánh phá. Các chú phải giữ gìn bí mật. Trong lao động các chú phải đoàn kết thương yêu nhau”. Bác cũng căn dặn công nhân: “Đây là máy in của ta, các chú cần giữ gìn cẩn thận, phải thi đua nhau làm việc để in được nhiều tiền cho cả nước tiêu dùng vào công cuộc kháng chiến cứu quốc. Cán bộ và công nhân trong nhà máy phải đoàn kết thương yêu, giúp đỡ nhau cùng tiến bộ, phải hết sức chú ý bảo quản và tiết kiệm tiền bạc của nhân dân...”.

Nhưng mọi việc diễn ra quá nhanh và bất lợi. Chỉ một ngày sau khi Bác rời Chi Nê, ngày 22/2/1947, đồn điền bị máy bay Pháp đánh phá dữ dội. Nhà máy in tiền hư hại, phải chuyển lên hoạt động ở Chiến khu Việt Bắc.

Căn phòng Bác Hồ ở và làm việc khi ghé thăm Nhà máy in tiền

Di tích hiện nay tiếp tục được bảo tồn, tôn tạo trở thành địa chỉ “đỏ” để người dân tham quan, giáo dục truyền thống, học tập thực tế. “Đối với thế hệ trẻ, Ban quản lý các khu di tích thường xuyên phối hợp với Đoàn thanh niên, các trường học trong và ngoài tỉnh tổ chức hoạt động ngoại khóa, dã ngoại, nói chuyện truyền thống, thi tìm hiểu lịch sử “Giấy bạc Cụ Hồ”, giúp học sinh hiểu sâu hơn về ý nghĩa thiêng liêng của đồng tiền độc lập – biểu tượng của chủ quyền quốc gia, lòng tự hào dân tộc và sự tự lực vươn lên của đất nước”, ông Hoàng Mạnh Khỏe, Trưởng Ban Quản lý các khu di tích xã An Nghĩa chia sẻ.

Viết Hà