Thành phố Hồ Chí Minh cấp bách tìm lời giải cho bài toán ô nhiễm không khí

Hàng chục triệu phương tiện từ các địa bàn lân cận lưu thông vào Thành phố Hồ Chí Minh mỗi ngày, gây áp lực rất lớn lên môi trường và chất lượng không khí. (Ảnh: Hồng Đạt/TTXVN)

Cùng với Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh là một trong những địa phương xếp trong top những thành phố ô nhiễm nhất thế giới, cho thấy việc tìm ra những giải pháp để cải thiện tình trạng ô nhiễm không khí tại Thành phố Hồ Chí Minh là rất cấp bách. Theo đó, việc thay đổi cách tiếp cận mới theo hướng đa ngành, đẩy nhanh quá trình chuyển đổi xanh, tăng tốc giao thông sạch là giải pháp hiệu quả để xây dựng đô thị xanh, hướng đến mục tiêu đạt phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050.

Giao thông - “thủ phạm giấu mặt” của tình trạng ô nhiễm không khí

Tại Thành phố Hồ Chí Minh, từ tháng 10 đến tháng 2 hàng năm, tình trạng sương mù đô thị, thực chất là bụi mịn bao phủ Thành phố vào buổi sáng sớm xảy ra ngày càng thường xuyên, ảnh hưởng đến sinh hoạt và chất lượng cuộc sống của người dân.

Số liệu từ IQAir (tổ chức cung cấp thông tin chất lượng không khí theo thời gian thực trên toàn cầu) cho thấy năm 2024, nồng độ PM2.5 trung bình tại TP. Hồ Chí Minh đạt 20,9 µg/m³, cao gấp hơn 4 lần khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO).

Vào sáng 9/10/2025, PM2.5 đo được khoảng 35 µg/m³, cao gấp 7 lần ngưỡng an toàn. Chất lượng không khí sẽ càng xấu đi trong các đợt nghịch nhiệt, ít mưa hoặc cao điểm lưu thông của xe cộ.

Theo Tiến sỹ Hoàng Dương Tùng, Chủ tịch Mạng lưới Không khí sạch Việt Nam, trong sáu tháng đầu năm 2025, Thành phố Hồ Chí Minh ghi nhận 65 ngày chất lượng không khí vượt ngưỡng an toàn, trong đó có thời điểm chỉ số chất lượng không khí AQI đạt 194, nằm trong nhóm đô thị ô nhiễm nhất thế giới. Đây là dấu hiệu cảnh báo rõ ràng về một cuộc khủng hoảng môi trường có thể tác động lâu dài đến sức khỏe cộng đồng, năng suất lao động và chất lượng sống đô thị.

Trong số các nguồn gây ô nhiễm, giao thông đường bộ được xác định là “thủ phạm” lớn nhất. Hiện Thành phố có gần 13 triệu phương tiện cá nhân, trong đó đa số là xe gắn máy. Theo dữ liệu của Sở Nông nghiệp và Môi trường TP. Hồ Chí Minh, giao thông chiếm khoảng 63% tổng lượng phát thải PM2.5; xe máy tạo ra tới 91% phát thải CO và hơn 70% bụi mịn PM2.5, khí thải tích tụ nhiều hơn ở những trục đường thường xuyên ùn tắc.

“Kết quả quan trắc từ năm 2020 đến nay cho thấy một số thời điểm nồng độ bụi tổng. (TSP) và bụi mịn (PM10 và PM2.5) tại các vị trí có mật động giao thông cao, vượt ngưỡng cho phép từ 1,5-2 lần,” bà Ngô Nguyễn Ngọc Thanh, Phó Chi cục trưởng Chi cục Bảo vệ Môi trường, Sở Nông nghiệp và Môi trường Thành phố Hồ Chí Minh cho biết.

Công nghiệp và xây dựng cũng đóng góp đáng kể vào tình trạng ô nhiễm. Riêng khu vực Thành phố Hồ chí Minh (cũ) có gần 3.000 cơ sở sản xuất, và tăng mạnh sau hợp nhất, cùng với hoạt động xây dựng - đặc biệt khi Thành phố đẩy mạnh đầu tư hạ tầng, metro, chung cư - tạo ra lượng bụi lớn, càng đặt ra những thách thức lớn cho bài toán ô nhiễm môi trường.

“Vấn đề lớn nhất hiện nay không chỉ nằm ở sự gia tăng phát thải, mà còn ở cách tiếp cận và mức độ quyết tâm của chính quyền các cấp. Nhận thức về tác hại ô nhiễm không khí và quyết tâm chính trị giải quyết vấn đề ở một số nơi chưa cao, dường như mới chỉ nằm ở cấp Thành phố, trách nhiệm chỉ thuộc về các cơ quan chuyên môn, rất thiếu vắng vai trò của địa phương cấp quận/huyện (cũ). Trong khi đó, bản chất của ô nhiễm không khí lại trải rộng trên mọi lĩnh vực: giao thông, công nghiệp, xây dựng, năng lượng, quy hoạch,” Tiến sỹ Hoàng Dương Tùng nhấn mạnh.

Trong số các nguồn gây ô nhiễm, giao thông đường bộ được xác định là “thủ phạm” lớn nhất. (Ảnh: Tiến Lực/TTXVN)

Các chuyên gia môi trường cũng chỉ ra, nguồn lực tài chính cũng là thách thức không nhỏ. Đầu tư vào mạng lưới quan trắc tự động, công nghệ xử lý khí thải, chuyển đổi phương tiện giao thông xanh và cải tạo công nghiệp đòi hỏi kinh phí lớn, trong khi Thành phố đang ưu tiên đầu tư cho hạ tầng giao thông trọng điểm. Cơ chế thu phí phát thải hay ưu đãi để doanh nghiệp đầu tư công nghệ sạch vẫn còn hạn chế, dẫn đến tốc độ chuyển đổi chậm.

Ngoài ra, đặc điểm liên kết vùng giữa Thành phố Hồ Chí Minh và các tỉnh giáp ranh khiến việc kiểm soát nguồn thải gặp khó khăn. Nhiều hoạt động đốt chất thải, đốt phụ phẩm nông nghiệp hoặc sản xuất công nghiệp ở các tỉnh lân cận có thể gây ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng không khí của Thành phố, nhưng cơ chế phối hợp và chia sẻ dữ liệu vẫn còn rời rạc.

Đổi hướng tiếp cận đa ngành, chuyển đổi xanh, tăng tốc giao thông sạch

Trước hiện trạng đáng lo ngại này, các chuyên gia cho rằng Thành phố Hồ Chí Minh cần chuyển sang tư duy quản lý mới, đặt ô nhiễm không khí là chỉ tiêu quan trọng trong kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội giai đoạn 2026-2030. Khi chất lượng không khí trở thành mục tiêu của toàn hệ thống, trách nhiệm giảm phát thải sẽ được phân bổ rõ ràng hơn cho từng ngành, từng địa phương và từng lĩnh vực.

Theo Tiến sỹ Trịnh Bảo Sơn, Viện nghiên cứu phát triển Thành phố Hồ Chí Minh, đối với “thủ phạm” lớn nhất của tình trạng ô nhiễm môi trường hiện nay, Thành phố đã có nhiều chương trình, kế hoạch kiểm soát phát thải ô nhiễm từ hoạt động giao thông. Cụ thể, Thành phố đang đẩy nhanh hoàn thiện đề án chuyển đổi xe xăng sang xe điện, cho khoảng 400 tài xế công nghệ và giao hàng. Dự kiến đến năm 2030, 100% xe buýt, xe máy công nghệ và giao hàng, ôtô con cơ quan nhà nước và xe máy của công chức, viên chức đều chuyển đổi sang xe điện.

“Tôi cho rằng Thành phố cần tập trung quy hoạch đô thị xanh-hạ tầng xanh, trong đó có hệ thống hạ tầng giao thông metro, xe buýt, phương tiện giao thông thủy nội đô, giảm sự phụ thuộc vào phương tiện xe cá nhân, đồng thời ưu tiên xe không phát thải như xe taxi, xe máy, xe đạp điện ở các vùng phát thải thấp; áp dụng tiêu chuẩn khí thải nghiêm ngặt hơn cho các loại phương tiện sử dụng nhiên liệu hóa thạch… Như vậy, chúng ta sẽ từng bước giải quyết được thách thức ô nhiễm môi trường hiện nay,” Tiến sỹ Trịnh Bảo Sơn chia sẻ.

Đồng quan điểm, Phó Giáo sư-Tiến sỹ Nguyễn Đình Thọ, Phó viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp và Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) cho rằng, cần siết chặt các quy định về tiêu chuẩn, quy chuẩn khí thải phương tiện giao thông cơ giới đường bộ; xây dựng cơ chế hạ tầng hỗ trợ bao phủ rộng, thuận tiện cho người dân để họ tích cực hưởng ứng giao thông công cộng.

“Cần xây dựng và nâng cấp hệ thống giao thông công cộng chất lượng cao và phủ sóng khắp các khu vực đô thị, giúp người dân có thể dễ dàng lựa chọn phương tiện công cộng thay vì xe cá nhân, đồng thời thiết lập các khu vực hạn chế xe cá nhân trong giờ cao điểm, tập trung tại các vùng đông dân cư và trung tâm Thành phố,” Phó Giáo sư-Tiến sỹ Nguyễn Đình Thọ nêu quan điểm.

Thành phố Hồ Chí Minh đặt mục tiêu 100% xe buýt sử dụng điện, năng lượng xanh vào năm 2030. (Ảnh: Hồng Đạt/TTXVN)

Trong khi đó, Tiến sỹ Hoàng Dương Tùng, Chủ tịch mạng lưới không khí sạch Việt Nam nhấn mạnh, không thể kìm hãm xu thế ô nhiễm không khí mà ngược lại, tình trạng này sẽ tiếp tục gia tăng nếu vẫn giữ cách tiếp cận và giải quyết theo các biện pháp cũ. Do đó, cần phải thay đổi trong cách tiếp cận, cách làm, với các chính sách đột phá.

“Cách tiếp cận đa ngành, đa địa phương, đa cấp, với các giải pháp đột phá dựa trên nền tảng số để cải thiện chất lượng không khí; cương quyết giải quyết vấn đề, tận dụng các cơ hội, thực tiễn trong từng giải pháp, bước đi để chặn đà gia tăng ô nhiễm không khí,” Tiến sỹ Hoàng Dương Tùng cho biết.

Một hướng tiếp cận mới đang được nhắc đến nhiều hơn là quản lý phát thải theo chuỗi thay vì theo địa giới. Chẳng hạn, chuỗi vận tải-cảng biển-logistics được đề xuất quản lý như một “mảng phát thải thống nhất.” Việc triển khai tiêu chuẩn khí thải cao hơn đối với phương tiện vận chuyển liên vùng cũng được đề xuất như giải pháp bắt buộc, được xem là giải pháp cắt giảm phát thải rõ rệt nhất và nhanh nhất trong trung hạn.

Bên cạnh đó, các chuyên gia cũng phân tích, với các nguồn phát thải khác, như lĩnh vực công nghiệp, việc thu phí khí thải và yêu cầu doanh nghiệp áp dụng kỹ thuật sạch được xem là bước đi tất yếu. Một số khu công nghiệp cần chuyển đổi sang mô hình sinh thái, đồng thời siết chặt kiểm soát bụi tại các công trình xây dựng thông qua yêu cầu che chắn, phun nước và giám sát bắt buộc.

Quy hoạch đô thị xanh cũng là trụ cột quan trọng, trong đó, các chuyên gia khuyến nghị Thành phố Hồ Chí Minh cần tăng diện tích cây xanh, mở rộng công viên, phát triển vành đai xanh, cải thiện hệ sinh thái dọc sông Sài Gòn và các kênh rạch, khuyến khích các công trình xanh, tiết kiệm năng lượng nhằm hài hòa giữa phát triển và bảo vệ môi trường.

Thủ tướng Chính phủ vừa phê duyệt Kế hoạch hành động quốc gia về khắc phục ô nhiễm và quản lý chất lượng môi trường không khí giai đoạn 2026 - 2030 tầm nhìn đến năm 2045, mục tiêu kiểm soát, ngăn chặn và từng bước khắc phục ô nhiễm tại các vùng trọng điểm. Quyết tâm chính trị và định hướng đã rõ ràng, phần còn lại là nỗ lực của những những đô thị lớn như Thành phố Hồ Chí Minh trong việc giảm ô nhiễm môi trường, xây dựng đô thị xanh, bền vững, góp phần vào mục tiêu xây dựng Việt Nam xanh trong tương lai không xa./.

(TTXVN/Vietnam+)