Tháp Bình Sơn - Ngọn tháp bằng đất nung cao nhất còn lại tới ngày nay

Tháp Bình Sơn. (Nguồn: Cổng thông tin-giao tiếp điện tử huyện Sông Lô)

Tháp Bình Sơn tọa lạc trong khuôn viên chùa Vĩnh Khánh (tên chữ là Vĩnh Khánh tự, hay còn được gọi là chùa Bình Sơn, chùa Then) hiện nằm tại thị trấn Tam Sơn, huyện Sông Lô, tỉnh Vĩnh Phúc.

Tháp Bình Sơn được nhà nước công nhận là Di tích Quốc gia Đặc biệt năm 2015.

Kiến trúc tháp Bình Sơn được coi là một công trình mang dấu ấn độc đáo, dù được xây dựng từ thời Lý-Trần vẫn còn giữ được hầu như nguyên vẹn, và là ngọn tháp cao nhất được xây dựng bằng đất nung còn lại cho tới ngày nay.

Tháp Bình Sơn với hình khối thanh thoát, đường nét mềm mại, trang trí hài hòa là di tích lịch sử và nghệ thuật vào bậc nhất trên lãnh thổ Việt Nam.

Gần như không có thông tin lịch sử về tòa tháp, nhưng các truyền thuyết dân gian gắn với tòa tháp thì có khá nhiều như: Truyền thuyết cánh đồng Tháp ở xã Tứ Yên, huyện Sông Lô; truyền thuyết con vịt vàng; chuyện ông Đồ Chiêm, đài quan sát canô của Pháp...

Tương truyền tháp có 15 tầng, theo các cụ cao niên ở địa phương kể lại thì trước kia trên đỉnh tháp có một hình khối búp hoa sen chưa nở bằng đất nung, tạo cho thân tháp một dáng vươn lên khá đẹp.

Tháp có tổng cộng từ khoảng 13 đến 15 tầng, tuy nhiên trải qua thời gian, tác động của thiên nhiên và các lần tu bổ, hiện còn 11 tầng tháp và một tầng trệt. (Nguồn: Viện Khảo cổ)

Hiện nay, tháp còn 11 tầng tháp và 1 tầng bệ, tổng thể cao 16,5m.

Tháp hình vuông, nhỏ dần về phía ngọn. Cạnh cửa tầng dưới cùng là 4,45m, cạnh cửa tầng thứ 11 là 1,55m.

Tháp được xây bằng 13.200 viên gạch nung, gồm 2 loại: một loại hình vuông có kích thước 22x22cm, một loại hình chữ nhật có kích thước 45x22cm.

Phần ruột tháp có một khoảng trống nhỏ chạy suốt chân tháp lên ngọn. Bên ngoài, xung quanh tháp được ốp một lớp gạch vuông, mỗi cạnh dài 0,46m, phủ kín thân tháp.

Mặt ngoài của gạch ốp này đều có trang trí hoa văn rất phong phú như hoa chanh, hình lá đề, sư tử vờn cầu, rồng uốn khúc... Có viên gạch được khắc một hình trang trí, có hình lại do 2 viên hoặc 4 viên ghép lại mới thành.

Đường nét trang trí ở đây rất tinh tế, phóng khoáng, hình dáng chắc khỏe, mang đầy sinh khí của nghệ thuật dân tộc thời kỳ phong kiến tự chủ cường thịnh thời Lý-Trần (thế kỷ 7-8).

Các nghệ nhân khi xây dựng tháp đã dựa vào tầm nhìn của người chiêm ngưỡng mà trang trí hoa văn tinh xảo, tỉ mỉ hay đơn giản... (Nguồn: Viện Khảo cổ)

Theo nghiên cứu của các nhà khoa học, gạch dùng để xây dựng tháp Bình Sơn được nung với nhiệt độ cao. Để cho các viên gạch có thể đứng với nhau theo một chiều cao dựng đứng mà không cần vôi vữa, những người xây dựng tháp đã sáng tạo những phương pháp lắp ghép khá độc đáo.

Viên gạch được chế tác có mấu và có gờ chỉ để giữ lấy nhau, đó là phương pháp xây gạch khẩu ở chân bệ.

Còn có cách khác là mỗi viên gạch có một lỗ hình thang, hai viên gạch xếp sát nhau tạo thành một mộng cá và người ta đổ chì vào mộng cá đó để giữ 2 viên gạch với nhau, đó là phương pháp xây bằng cá chì dùng để dựng chân tháp.

Chân tháp có nhiều vành đai cánh sen chồng lên nhau làm cho khách tham quan có cảm tưởng như tòa tháp được mọc lên từ một bông sen lớn.

Tầng tháp thứ nhất cao 2,27m, cạnh 3,3m, bốn mặt đều hình tổ tò vò và có sáu chữ nhật dọc, đế nào cũng có ba ô tròn trạm rồng nổi, thân rồng uốn tròn, nằm trên một nền cúc dây.

Các ô rồng này lại được đặt nằm trong khung khắc chìm các cánh hoa cúc có hình dấu phẩy. Các đế có hình rồng này được trang trí lá đề, hoa dây cuốn nổi.

Tầng tháp thứ hai cao 1,68m, cạnh 2,27m, có một hàng cánh sen ngửa đỡ lấy những hàng gạch. Bốn khung cửa tò vò của tầng tháp này đều có mỗi bên tám khung hình chữ nhật, mỗi khung có hình đắp nổi một ngôi tháp nhỏ 5 tầng tỏa ánh hào quang với những đường chỉ chiếu ra bốn phía.

Cả 11 tầng tháp đều được trang trí bằng nhiều loại hoa văn với các hình cánh hoa cúc, sư tử vờn cầu, sóng lượn lá đề, hoa chanh... Mỗi tầng tháp đều có nhiều hàng gạch khẩu nhô ra làm mái.

Hình rồng trang trí ở tháp Bình Sơn là rồng có sừng và cuộn tròn mình, đầu rúc vào giữa, chân đạp ra ngoài, sống lưng có vây như răng cưa, một chân trước đưa lên vuốt tóc.

Hình sư tử vờn cầu ở chân bệ tháp đơn giản, hai con sư tử đều không có họa tiết và đồ án trang trí trên thân mà chỉ là hai hình trơn.

Tháp Bình Sơn tọa lạc trên một gò đất cao và rộng rãi thoáng đãng, so với khu vực xung quanh cụm di tích có địa hình cao hơn khoảng 1-1,8m.

Hiện trạng khu di tích được khoanh vùng bảo vệ bằng hệ thống tường bao xung quanh, diện tích khu vực khoanh vùng bảo vệ hiện nay là 17.200m2, hiện trạng tổng thể của di tích hiện có các hạng mục như Tháp Bình Sơn, tòa tam bảo cũ, tam bảo mới xây dựng, giếng Mực, nhà khách, hồ sen, các hạng mục phụ trợ, cổng vào...

Mới đây, Phó Thủ tướng Chính phủ Lê Thành Long đã ký ban hành Quyết định số 598/QĐ-TTg phê duyệt Quy hoạch bảo quản, tu bổ, phục hồi Di tích lịch sử và kiến trúc-nghệ thuật quốc gia đặc biệt tháp Bình Sơn.

Mục tiêu quy hoạch nhằm bảo tồn giá trị lịch sử, văn hóa, kiến trúc-nghệ thuật của di tích tháp Bình Sơn gắn với vai trò là trung tâm tôn giáo, tín ngưỡng, văn hóa của huyện Sông Lô; phát huy giá trị di tích trở thành điểm giới thiệu và tôn vinh văn hóa, nghệ thuật dân gian Việt Nam gắn với các thiết chế văn hóa làng xã của đất nước và địa phương.

Bên cạnh đó, hình thành điểm du lịch văn hóa-lịch sử hấp dẫn, kết nối với các di tích, điểm du lịch khác của huyện Sông Lô và tỉnh Vĩnh Phúc để tạo chuỗi sản phẩm du lịch phong phú, góp phần phát triển kinh tế-xã hội của địa phương./.

(Vietnam+)