Thế hệ nhà giáo - chiến sĩ trong những năm đấu tranh cho thống nhất

GS Lê Văn Thới (bên phải) và GS Trần Hữu Trí (bên trái). Nguồn: Đại học Quốc gia TP.HCM.

Trong những năm tháng đất nước bị chia cắt, tại miền Bắc, nhiều người đã xếp bút nghiên để lên đường chi viện cho miền Nam. Ở vùng tạm chiếm, các nhà giáo hiệp lực lại đấu tranh chính trị, đòi cải thiện dân sinh, dân chủ. Có thể thấy, họ là những người mang trên mình hai vai, vừa là người ươm mầm tri thức, vừa là chiến sĩ đấu tranh cho hòa bình.

Nghiệp đoàn giáo học tư thục Việt Nam ra đời

Năm 1953, dưới sự dẫn dắt của giáo sư Nguyễn Văn Hiếu, Nghiệp đoàn Giáo học Tư thục Việt Nam ra đời, đáp ứng tiếng lòng của giới giáo chức. Đại hội đầu tiên của Nghiệp đoàn, diễn ra tại Nhà Kiếng (nay là trụ sở Liên đoàn Lao động Thành phố Hồ Chí Minh), đã thu hút gần 500 giáo viên tham dự, thể hiện sự đồng lòng và ủng hộ mạnh mẽ. Nhiệm vụ chính của họ là phát động các phong trào đấu tranh chống bắt lính, đòi dân sinh, dân chủ.

Cho đến những năm trước ngày thống nhất đất nước, tổ chức vẫn duy trì hoạt động bất chấp sự đàn áp của ngụy quân ngụy quyền. Theo GS Lê Văn Thới, sự xuất hiện của Nghiệp đoàn Giáo học Tư thục Việt Nam tại Sài Gòn khoảng thời gian này đã tạo nên điểm tựa vững chắc, bảo vệ quyền lợi của giới giáo viên. Đồng thời, tổ chức đóng vai trò tiên phong trong cuộc chiến chống lại nền giáo dục nô dịch, phản động, góp phần kiến tạo một nền giáo dục đậm đà bản sắc dân tộc, đề cao tinh thần dân chủ.

Trong suốt hơn nhiều năm hoạt động, Nghiệp đoàn đã ghi dấu ấn đậm nét trong cuộc đấu tranh chống lại chính quyền Sài Gòn và nền giáo dục phản động. Tổ chức này quy tụ đông đảo giáo viên từ cấp tiểu học đến trung học, cả giáo viên công lập và tư thục, tạo nên một khối đoàn kết vững mạnh.

Chân dung GS Lê Văn Thới. Ảnh: Đại học Quốc gia TP.HCM.

Nghiệp đoàn chủ trương đoàn kết với cả chủ trường tư thục, dù có những mâu thuẫn về quyền lợi, để cùng nhau đấu tranh vì hòa bình, thống nhất đất nước, chống lại văn hóa, giáo dục đồi trụy. Đối với giáo viên công lập, Nghiệp đoàn thường xuyên trao đổi ý kiến, tổ chức các buổi sinh hoạt, đấu tranh chung. Năm 1967, Nghiệp đoàn đóng vai trò nòng cốt trong việc thành lập Hội Liên hiệp Giáo chức Việt Nam, mở rộng mặt trận đấu tranh của giới giáo chức.

Ngoài đấu tranh về chính trị, Nghiệp đoàn còn tích cực hoạt động trên mặt trận văn hóa, giáo dục. Tổ chức này phối hợp với giáo viên và học sinh, sử dụng nhiều hình thức linh hoạt để chống lại chính sách văn hóa, giáo dục nô dịch, phản động, bảo vệ và phát triển nền văn hóa, giáo dục mang đậm bản sắc dân tộc, tinh thần dân chủ.

Trong suốt quá trình hoạt động, Nghiệp đoàn đã thể hiện khí phách anh hùng, tinh thần yêu nước và cách mạng cao cả. Nhiều cán bộ của Nghiệp đoàn đã hy sinh, bị bắt bớ, tù đày, nhưng vẫn kiên cường đấu tranh. Trong cuộc Tổng tiến công Tết Mậu Thân 1968, Nghiệp đoàn vận động giáo viên, học sinh và đồng bào tạo cơ sở ém quân, nuôi quân, cất giấu vũ khí.

Nghiệp đoàn đã tích cực tham gia chống sắc luật 007 của chính quyền Nguyễn Văn Thiệu đàn áp báo chí. Sát cánh với Nghiệp đoàn ký giả Nam Việt, Nghiệp đoàn là một trong các lực lượng nòng cốt của cuộc biểu tình. Các thành viên đã hỗ trợ về mọi mặt 'ngày ký giả đi ăn mày' (10/10/1974).

“Dù gặp muôn vàn khó khăn trong lòng địch, sự nghiệp ‘trồng người’ vẫn ra hoa tươi thắm và kết quả ngọt lành”, GS Lê Văn Thới viết trong cuốn sách Chung một bóng cờ.

Những người thầy tạm xếp bút nghiên tiến ra chiến trường

Bên cạnh tập thể nỗ lực đấu tranh vì cách mạng, có những cá nhân giáo viên đã không ngại cống hiến vì sự nghiệp thống nhất đất nước. Nổi bật là nhà giáo Hoàng Lê Kha và Đinh Đức Lâm.

Nhà giáo Hoàng Lê Kha là người con xứ Thanh, ông sớm hun đúc tinh thần yêu nước từ môi trường học vấn và hoạt động thanh niên. Từ những ngày còn học là sinh Trường Nghệ Bách Hà Nội, ông đã tham gia các phong trào yêu nước, được kết nối vào Đảng Cộng sản Đông Dương năm 1936. Bốn năm sau, ông được bí mật chuyển vào Sài Gòn hoạt động.

Năm 1945, ông tham gia cướp chính quyền Sài Gòn từ tay thực dân Pháp. Sau Hiệp định Giơnevơ, ông được phân công về Tây Ninh làm Ủy viên Thường vụ Tỉnh ủy, trực tiếp phụ trách xã Tây Ninh và huyện Châu Thành.

Thời gian này, ông cùng đồng đội tiếp tục bảo vệ các cơ sở cách mạng cũng như đánh phá nhiều đồn của địch. Ngày 8/5/1959, Hoàng Lê Kha sa vào lưới địch. Trước quân sự chính quyền Sài Gòn, ông không khuất phục, thể hiện khí phách hiển trung của một người cộng sản. Sự hy sinh của ông đã làm nên phong trào đấu tranh, tạo nên làn sóng phản kháng mạnh mẽ trong nhân dân.

Tại hệ thống trưng bày thường trực Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam hiện nay, chiếc sắc cốt (túi vải bằng da đựng sổ sách) mang ký hiệu 1119/D.5 của nhà giáo Hoàng Lê Kha vẫn còn được lưu giữ.

Chiếc túi vải của nhà giáo Hoàng Lê Kha tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam. Nguồn: Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam

Ngoài nhà giáo Hoàng Lê Kha, cựu chiến binh Đinh Đức Lâm cũng là người đã gác bút nghiên lên đường bảo vệ Tổ quốc. Năm 1968, khi đang là giáo viên tại Thanh Hà, Hải Dương, ông xung phong nhập ngũ, hành quân qua những cánh rừng Trường Sơn để vào mặt trận Đông Nam Bộ. Tại đây, ông đã tham gia nhiều trận chiến ác liệt, đối diện với nguy hiểm, và đặc biệt giữa vòng vây Mỹ, ông vẫn quyết định không bỏ đồng đội bị thương, đi rừng suốt ba đêm để đưa đồng đội tìm đường trở về đơn vị.

Câu chuyện của ông đã được ghi lại trong tác phẩm Nhớ đêm cõng bạn lạc rừng, tác phẩm nằm trong tủ sách Mãi mãi tuổi 20.

Những người thầy như Hoàng Lê Kha và Đinh Đức Lâm đã để lại bài học sống động về lòng dũng cảm, sự hy sinh và tinh thần trách nhiệm đối với đất nước. Câu chuyện của họ cho đến nay vẫn còn được lưu lại với nhiều hình thức khác nhau như sách, tranh, ảnh…

Đức Huy