Thiết lập chuẩn mực xanh - sạch cho thương mại điện tử trong kỷ nguyên số

Trong kỷ nguyên chuyển đổi số toàn cầu, thương mại điện tử đã vượt khỏi vai trò là một phương thức mua bán tiện lợi, trở thành cấu phần quan trọng trong chiến lược phát triển kinh tế của nhiều quốc gia. Tại Việt Nam, thương mại điện tử không chỉ giúp doanh nghiệp và hộ kinh doanh mở rộng thị trường, tối ưu hóa chi phí vận hành, mà còn trở thành lực đẩy quan trọng để tăng cường năng lực cạnh tranh quốc gia.

Tuy nhiên, sự phát triển nhanh chóng của lĩnh vực này cũng đang đặt ra yêu cầu bức thiết về việc xây dựng một hệ sinh thái thương mại điện tử bền vững, minh bạch và có trách nhiệm, trong đó hai khái niệm “thương mại điện tử xanh” và “kinh doanh sạch” đang trở thành trụ cột định hướng quan trọng trong chính sách và pháp luật.

Tư duy mới cho sự phát triển bền vững

Khái niệm thương mại điện tử xanh và bền vững lần đầu tiên được đưa vào Dự thảo Luật Thương mại điện tử đang được Bộ Công Thương xây dựng đã phản ánh tư duy mới về phát triển thương mại điện tử. Theo định nghĩa trong Dự thảo, đây là mô hình thương mại điện tử được triển khai theo hướng giảm thiểu tác động tiêu cực tới môi trường, đảm bảo sự cân bằng giữa mục tiêu tăng trưởng kinh tế và trách nhiệm bảo vệ sinh thái.

Thiết lập chuẩn mực xanh - sạch cho thương mại điện tử trong kỷ nguyên số. Hình minh họa

Theo Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam (VECOM), thị trường thương mại điện tử Việt Nam dự kiến sẽ tăng trưởng trung bình hơn 20% mỗi năm trong giai đoạn 2024 - 2030, đạt khoảng 90 tỷ đô la vào năm 2030. Mặc dù sự tăng trưởng này mang lại lợi ích kinh tế, nhưng nó cũng gây áp lực ngày càng lớn lên môi trường.

Lượng rác thải nhựa từ bao bì và khí thải nhà kính từ hoạt động giao hàng ngày càng tăng cùng với sự phát triển nhanh chóng của ngành. Việc giải quyết những vấn đề môi trường này là rất quan trọng để đảm bảo ngành thương mại điện tử Việt Nam phát triển bền vững.

Trong bối cảnh đó, việc xây dựng mô hình thương mại điện tử “xanh” không còn là lựa chọn mà đã trở thành yêu cầu bắt buộc. Theo báo cáo Chỉ số xanh thương mại điện tử (ECGI) do nhóm nghiên cứu của VECOM và Quỹ Quốc tế Bảo vệ Thiên nhiên (WWF) Việt Nam công bố, một trở ngại chính là các chính sách vẫn chưa gắn kết với các yêu cầu về bảo vệ môi trường.

Thực tế hiện nay, hầu hết các doanh nghiệp trực tuyến không tích cực tham gia vào các nỗ lực bảo vệ môi trường do nhận thức hạn chế, chi phí hoạt động tăng cao và thiếu các quy định pháp lý rõ ràng.

Tình trạng này cũng ảnh hưởng đến những nỗ lực nâng cao nhận thức cho doanh nghiệp và người tiêu dùng trong lĩnh vực thương mại điện tử xanh, vốn vẫn còn phân mảnh và chưa đầy đủ.

Bên cạnh đó, thương mại điện tử xanh không chỉ dừng lại ở việc sử dụng các vật liệu thân thiện môi trường trong đóng gói hàng hóa, mà còn bao hàm cả quá trình số hóa quản trị, tối ưu hóa chuỗi cung ứng, sử dụng năng lượng hiệu quả và thúc đẩy kinh tế tuần hoàn. Đây chính là cách để thương mại điện tử Việt Nam hòa nhập sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu, nơi mà người tiêu dùng ngày càng quan tâm đến nguồn gốc và tính bền vững của sản phẩm.

Để thúc đẩy định hướng này, Bộ Công Thương được giao chủ trì xây dựng và cập nhật Bộ hướng dẫn về thương mại điện tử xanh và bền vững, với nội dung mang tính bắt buộc đối với các tổ chức, cá nhân tham gia thương mại điện tử. Bộ hướng dẫn này không chỉ là tập hợp các tiêu chí kỹ thuật, mà còn đóng vai trò là công cụ quản lý và giám sát hiệu quả. Các nền tảng sẽ được đánh giá, xếp hạng mức độ tuân thủ, qua đó làm căn cứ để đề xuất chính sách hỗ trợ phù hợp, đồng thời tạo áp lực “mềm” để doanh nghiệp điều chỉnh hành vi kinh doanh theo hướng bền vững.

Việc hài hòa hóa tiêu chuẩn thương mại điện tử xanh của Việt Nam với các thông lệ quốc tế cũng được xác định là hướng đi chiến lược. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh thương mại số đang vượt qua mọi biên giới, đòi hỏi các nền tảng và doanh nghiệp nội địa phải đáp ứng các tiêu chuẩn khắt khe về môi trường nếu muốn thâm nhập sâu vào thị trường toàn cầu.

Không chỉ là đạo đức, mà còn là pháp lý

Song hành với thương mại điện tử xanh, khái niệm “kinh doanh sạch” trên không gian mạng cũng được Dự thảo Luật xác định là một trong những trụ cột quan trọng nhằm xây dựng môi trường thương mại điện tử minh bạch và công bằng. “Kinh doanh sạch” không chỉ đơn thuần là tuân thủ các chuẩn mực đạo đức mà đã trở thành yêu cầu pháp lý toàn diện, bao gồm nhiều yếu tố: Minh bạch thông tin, tuân thủ pháp luật, bảo vệ người tiêu dùng, cạnh tranh lành mạnh và quản lý dữ liệu có trách nhiệm.

Trước hết, các doanh nghiệp, nền tảng thương mại điện tử phải tuân thủ đầy đủ quy định pháp luật liên quan đến thương mại điện tử, từ đăng ký hoạt động, bảo vệ dữ liệu, an toàn mạng, thuế, cho đến các quy định về chất lượng sản phẩm, quảng cáo, và quyền lợi người tiêu dùng. Với các mặt hàng kinh doanh có điều kiện hoặc sản phẩm thuộc diện kiểm soát đặc biệt, yêu cầu về tuân thủ càng được siết chặt.

Một yêu cầu quan trọng khác là tính minh bạch thông tin. Tùy theo hình thức hoạt động (kinh doanh trực tiếp, trung gian, tích hợp đa dịch vụ hay mạng xã hội có hoạt động thương mại điện tử), các chủ thể phải công bố rõ ràng thông tin về doanh nghiệp, người bán, chính sách giao dịch, phản hồi của người mua và các điều kiện pháp lý liên quan. Những người bán hàng qua livestream hoặc các reviewer tiếp thị liên kết cũng phải công khai thông tin sản phẩm, nguồn gốc tài trợ và tuân thủ đầy đủ quy định quảng cáo.

Dự thảo Luật cũng đề xuất các biện pháp kiểm soát chặt chẽ các hành vi vi phạm. Danh mục các hành vi bị nghiêm cấm được quy định cụ thể, bao gồm lừa đảo khách hàng, kinh doanh hàng cấm, huy động vốn trái phép, thao túng hiển thị sản phẩm bằng thuật toán, ép buộc người dùng sử dụng nền tảng độc quyền, và nhiều hành vi vi phạm đạo đức kinh doanh khác. Nền tảng thương mại điện tử có trách nhiệm xác thực danh tính người bán, kiểm duyệt nội dung thông tin, xử lý khiếu nại minh bạch và gỡ bỏ nội dung vi phạm trong vòng 24 giờ theo yêu cầu của cơ quan nhà nước.

Bên cạnh đó, quản lý dữ liệu một cách có trách nhiệm cũng là nội dung được nhấn mạnh. Các nền tảng phải lưu trữ đầy đủ thông tin về sản phẩm, giao dịch, hình ảnh livestream trong tối thiểu ba năm và xây dựng hệ thống khiếu nại nội bộ thân thiện, dễ tiếp cận, không phân biệt đối xử. Mọi quyết định xử lý khiếu nại phải được thực hiện dưới sự giám sát của nhân sự chuyên trách, thay vì hoàn toàn phụ thuộc vào thuật toán tự động.

Dự thảo cũng đưa ra các quy định chặt chẽ đối với nền tảng nước ngoài không có hiện diện tại Việt Nam. Các nền tảng này phải chỉ định hoặc thành lập pháp nhân tại Việt Nam nếu đạt các tiêu chí hoạt động nhất định, đồng thời đảm bảo điều kiện về tài chính, nhân lực và kinh nghiệm hoạt động. Pháp nhân đại diện này sẽ chịu trách nhiệm trước pháp luật về nghĩa vụ thuế, đăng ký, xử lý sản phẩm vi phạm và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.

Một số ý kiến từ Bộ Tài chính hay doanh nghiệp thương mại điện tử như Shopee cũng đã đề cập đến sự bất bình đẳng hiện hữu giữa nền tảng trong nước và nền tảng xuyên biên giới khi mà nhóm sau chưa phải tuân thủ các thủ tục đầu tư, giám sát tương tự nhưng lại có lợi thế thị trường không nhỏ.

Mặt khác, để đảm bảo môi trường cạnh tranh công bằng, Dự thảo cấm các nền tảng tích hợp đa dịch vụ áp đặt điều kiện bất hợp lý cho đối tác, như bắt buộc sử dụng dịch vụ của mình để được tích hợp, hay ưu tiên hiển thị sản phẩm của đối tác chiến lược. Những quy định này nhằm ngăn chặn tình trạng lạm dụng vị trí thống lĩnh để thao túng thị trường, tuy nhiên cũng có ý kiến cho rằng cần linh hoạt hơn để phù hợp với thực tiễn vận hành và khuyến khích sáng tạo trong thương mại điện tử.

Hướng tới hệ sinh thái thương mại điện tử minh bạch, có trách nhiệm

Việc xây dựng một hệ sinh thái thương mại điện tử “xanh” và “sạch” không chỉ là cam kết về môi trường và đạo đức kinh doanh, mà còn là chiến lược để thương mại điện tử Việt Nam phát triển bền vững, hội nhập hiệu quả và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia trong dài hạn. Để hiện thực hóa mục tiêu này, sự phối hợp đồng bộ giữa các doanh nghiệp, hiệp hội và cơ quan quản lý là điều kiện tiên quyết.

Các doanh nghiệp cần chủ động nắm bắt các thay đổi chính sách, đầu tư vào công nghệ thân thiện môi trường, củng cố hệ thống kiểm soát nội bộ và nâng cao ý thức tuân thủ. Trong khi đó, cơ quan quản lý cần tiếp tục hoàn thiện thể chế, đảm bảo tính khả thi, minh bạch và công bằng trong thực thi pháp luật. Sự đồng hành của các hiệp hội ngành nghề, cùng tiếng nói từ các doanh nghiệp thương mại điện tử sẽ là nguồn dữ liệu thực tiễn quan trọng để xây dựng một khuôn khổ pháp lý phù hợp, bao trùm và linh hoạt.

Lê Trang