Thiết lập khung pháp lý đủ mạnh để AI phát triển đúng hướng và an toàn cho xã hội

Đại biểu Trần Văn Lâm thảo luận tại hội trường Quốc hội, chiều 27/11.

Thảo luận tại hội trường, đại biểu Trần Văn Lâm (Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Bắc Ninh) khẳng định: Luật Trí tuệ nhân tạo không chỉ là đạo luật công nghệ mà còn là đạo luật của tương lai, một lời cam kết của Quốc hội trước nhân dân: Chúng ta phát triển công nghệ nhưng không đánh mất quyền kiểm soát; thúc đẩy đổi mới nhưng không để rủi ro vượt tầm; nuôi dưỡng trí tuệ nhân tạo bằng giá trị Việt Nam để phục vụ con người Việt Nam.

Đại biểu viện dẫn, lịch sử loài người luôn gắn liền với những bước tiến khoa học - công nghệ và mỗi bước tiến ấy đều mang theo hai mặt - mở ra lợi ích to lớn nhưng đồng thời gieo những nguy cơ không thể xem nhẹ.

Từ phát minh ra lửa, con người có ánh sáng, hơi ấm và nền tảng cho văn minh luyện kim, nhưng cũng đối mặt với hiểm họa cháy nổ và tàn phá. Động cơ hơi nước đưa chúng ta vào kỷ nguyên công nghiệp rực rỡ, song cũng kéo theo ô nhiễm và mất cân bằng xã hội. Công nghệ hạt nhân mang lại nguồn năng lượng lớn, nhưng cũng là nền tảng của các loại vũ khí nguy hiểm nhất. Kỹ thuật di truyền mở ra hy vọng chữa bệnh, nhưng cũng đặt ra những vấn đề đạo đức và rủi ro như nhân bản người.

Giờ đây, trí tuệ nhân tạo (AI) - với sức ảnh hưởng sâu rộng không kém bất kỳ phát minh nào trong lịch sử, đem lại năng suất vượt trội, hỗ trợ y tế - giáo dục, nâng cao năng lực dự báo và mở ra không gian đổi mới chưa từng thấy. Nhưng cũng đặt ra những thách thức lớn đối với mọi quốc gia.

Bên cạnh những rủi ro rất thực tế, hiện hữu của AI, như: Bị lợi dụng để giả mạo, thao túng thông tin, lừa đảo và gây chia rẽ xã hội; thay thế lao động và làm gia tăng bất bình đẳng; làm biến dạng văn hóa và tri thức; đồng thời đe dọa an ninh, quốc phòng và cả chủ quyền số của quốc gia.

Điều đáng lo nhất không phải là những gì AI làm theo lệnh con người, mà là những gì AI có thể làm khi ở ngoài vòng kiểm soát của con người. Với viễn cảnh khoa học - Nếu một ngày AI hình thành mục tiêu riêng, tự diễn giải nhiệm vụ theo cách không phù hợp với lợi ích con người, hoặc thậm chí coi con người là “rủi ro” thì điều gì sẽ xảy ra? Liệu có thể xuất hiện một hệ thống siêu trí tuệ xem con người chỉ là “biến số” trong những thuật toán tối ưu của nó? Những câu chuyện viễn tưởng về AI thống trị con người không phải để hù dọa, mà để nhắc nhở chúng ta rằng mọi tiến bộ nhân tạo đều có thể phản bội mục tiêu ban đầu nếu không được thiết kế dựa trên nền tảng giá trị đạo đức và tinh thần đúng đắn ngay từ đầu. Những rủi ro, nguy cơ trên cùng với nhu cầu tranh thủ thành tựu công nghệ cho sự phát triển cho thấy sự cần thiết của việc thiết lập một khung pháp lý đủ mạnh để AI phát triển đúng hướng và an toàn cho xã hội.

Đại biểu Trần Văn Lâm đánh giá cao các nguyên tắc nền tảng đã xác định trong dự thảo Luật như: Lấy con người làm trung tâm; bảo đảm an toàn, minh bạch, trách nhiệm; phân loại và kiểm soát rủi ro; kiểm định hệ thống AI có mức rủi ro cao; phát triển hạ tầng tính toán và dữ liệu quốc gia cùng với những quy định về đạo đức, trách nhiệm trong hoạt động trí tuệ nhân tạo và nghĩa vụ của tổ chức phát triển và triển khai AI. Đây là khung pháp lý tiến bộ, phù hợp xu thế quốc tế và rất cần thiết đối với đất nước ta.

Tuy nhiên, để Luật có tầm nhìn xa, đại biểu đề xuất coi AI như một “con người mới sinh”. Trách nhiệm của chúng ta không chỉ là kiểm soát, mà còn là dạy AI ngay từ đầu - giống như dạy một đứa trẻ - về những giá trị làm người chuẩn mực. Từ đó, đại biểu kiến nghị Quốc hội bổ sung nguyên tắc pháp lý trong Luật này là: Mọi phần mềm AI hoạt động tại Việt Nam, dù do tổ chức trong hay ngoài nước phát triển, đều phải được trang bị một “Cơ sở dữ liệu nền tảng làm người chuẩn mực”.

Cơ sở dữ liệu này do cơ quan có thẩm quyền nhà nước xây dựng, phải chứa đựng đầy đủ thông tin để dạy AI hiểu về pháp luật Việt Nam; dạy AI chuẩn mực đạo đức, văn hóa, truyền thống tốt đẹp của dân tộc; dạy AI khả năng nhận diện đúng - sai, hợp chuẩn - trái chuẩn; các giới hạn hành vi không được vượt qua - các quy tắc nhận diện rủi ro đối với con người. Quan trọng nhất, phải bảo đảm kho dữ liệu nền tảng này luôn chiếm vị trí ưu tiên tuyệt đối trong việc chi phối hành vi của AI; không được phép bị ghi đè, thay thế hoặc bị vô hiệu hóa bởi bất kỳ thuật toán hoặc dữ liệu huấn luyện nào khác. Đây chính là“Vòng kim cô” pháp lý và kỹ thuật bảo đảm AI không đi chệch hướng.

Để triển khai hiệu quả định hướng này, đại biểu kiến nghị các cơ quan nhà nước thực hiện bốn nhóm nhiệm vụ trọng tâm:

Thứ nhất, Bộ Khoa học và Công nghệ chủ trì xây dựng Bộ Cơ sở dữ liệu nền tảng “Làm người Việt Nam” thống nhất, chuẩn hóa, cập nhật liên tục; cung cấp cho các nhà phát triển AI như một yêu cầu bắt buộc.

Thứ hai, Chính phủ phát triển hạ tầng tính toán quốc gia mạnh mẽ để bảo đảm AI Việt Nam được đào tạo trên các giá trị Việt Nam, không lệ thuộc vào các mô hình của nước ngoài.

Thứ ba, sớm xây dựng Trung tâm quốc gia kiểm định AI, nhằm đánh giá hành vi lệch chuẩn, kiểm soát các mô hình rủi ro cao và kịp thời can thiệp khi có dấu hiệu vượt ngoài giới hạn.

Thứ tư, tiếp tục thúc đẩy giáo dục AI trong toàn xã hội, đặt trọng tâm giúp người dân, doanh nghiệp và đặc biệt đội ngũ công quyền đủ năng lực nhận diện, sử dụng và giám sát AI đúng đắn.

Đại biểu cũng cho rằng, nhân loại đang bước vào thời đại AI quá nhanh trong khi khung pháp lý toàn cầu vẫn chưa theo kịp. Tương tự như Công ước Hà Nội về phòng, chống tội phạm mạng, thế giới rồi sẽ cần một Công ước quốc tế về An toàn AI để thiết lập các chuẩn mực chung, ngăn ngừa rủi ro vượt kiểm soát và bảo vệ quyền con người trước sự phát triển của AI. Với tầm nhìn chủ động, thận trọng và nhân văn, Việt Nam hoàn toàn có thể đi đầu đề xuất và dẫn dắt sáng kiến này.

Vân Giang (t/h)