Thứ quan trọng chứng minh tài năng của một nhà văn

Fantine là một nhân vật ấn tượng trong tiểu thuyết của Victor Hugo. Ảnh: Một cảnh trong phim Những người khốn khổ.

Vô chiêu là một thuật ngữ trong tiểu thuyết võ thuật Kim Dung dùng để chỉ người đã đạt đến độ “thượng thừa” về kĩ thuật. Nghĩa là đòn đánh ra không cần vận dụng một chiêu thức cụ thể nào, tiện đâu đánh đấy nhưng mang lại hiệu quả rất cao và đối phương không thể chống đỡ. Tôi nghĩ vô chiêu có thể áp dụng trong văn học khi nhà văn viết nhuần nhuyễn như không, viết rất kĩ thuật mà lại như không có dấu vết kĩ thuật nào cả.

Nhà văn Paul Auster, nhà cách tân tiểu thuyết nổi tiếng của nước Mỹ từng tâm sự rằng, khi viết ông chỉnh sửa bản thảo rất nhiều, sửa đến khi nào thấy những lời mình viết ra tự nhiên như không, không cảm thấy bất kì sự khiên cưỡng hay lên gân nào mới thôi.

Nghĩa là lời văn hoàn toàn tự nhiên, nhà văn dùng kĩ thuật, dùng lao động cơ học để biến những dụng ý có tính toán của mình thành một thứ văn trôi chảy, “trong suốt”, tự nhiên như nước mưa hay ánh nắng, người đọc không cảm thấy bất cứ sự can thiệp nào.

Nhà văn Hồ Anh Thái có lần kể, có độc giả than phiền rằng ông viết ngẫu hứng quá, cảm tưởng như có gì viết nấy mà không cần phải nghĩ ngợi quá nhiều. Hồ Anh Thái cho rằng lời nói ấy là khen nhiều hơn chê.

Vì sao, vì khi nhà văn viết ra trôi chảy tự nhiên thì cảm xúc và kĩ thuật của người viết đã chín muồi. Mỗi dòng chữ được hun đúc từ trong tiềm thức hoặc lưu trữ sẵn trong não bộ, chỉ đợi có cơ hội là tuôn ra.

Tôi thích các nhà văn viết thật kĩ thuật, nghĩa là cảm phục những tác giả có sự dàn dựng cầu kì, tinh vi, các chi tiết trong tác phẩm ăn khớp với nhau như một bộ máy rất phức tạp nhưng vẫn hoạt động trơn tru. Một cái lá cây xuất hiện ở đầu cuốn tiểu thuyết dày cả trăm trang rồi có thể tái hiện ở đoạn kết, một vết chân trên cát tưởng như mơ hồ ở đoạn mở đầu lại dẫn đến những kết cục lớn lao. Những ví dụ kiểu đó có thể thấy ở những bậc thầy, ví dụ như Victor Hugo, Milan Kundera...

Đó là những “nghệ nhân” của kĩ thuật viết văn, tiểu thuyết của họ như một công trình kiến trúc có tổng thể hoành tráng mà vẫn được chăm chút ở những chi tiết rất nhỏ, hài hòa với bối cảnh lớn.

Nhưng tôi thích hơn những nhà văn viết rất kĩ thuật nhưng lại cảm giác không dùng kĩ thuật gì hết, nghĩa là rất tự nhiên, vô chiêu. Tất nhiên vô chiêu cũng có vài loại.

Loại thứ nhất là đầu tư rất nhiều cho kĩ thuật và lao động cơ học, biến nguyên liệu từ một tảng đá xù xì, thô nhám thành một cô gái có thân hình tuyệt mĩ và người xem không cảm thấy có bất cứ sự đục đẽo, can thiệp; cảm giác tác phẩm đã có sẵn trong thiên nhiên và người ta chỉ việc mang về và trưng bày. Đó là cách của Paul Auster và đa số các nhà văn khác cố gắng đạt tới. Sử dụng lao động nghệ thuật một cách tối đa để tiến tới sự hoàn mĩ tự nhiên.

Nhưng thông thường ta hay gặp những kiểu văn trúc trắc, dấu vết kĩ thuật rất rõ. Đó vẫn có thể là những tác phẩm hay, thậm chí là những tác phẩm rất lớn. Ví dụ những tiểu thuyết của Victor Hugo như Những người khốn khổ, Lao động biển cả, Nhà thờ Đức bà Paris...

Nhà văn hầu như không bao giờ đưa ra chi tiết thừa, những tình tiết rất nhỏ ở đầu chuyện tưởng rằng được viết thoảng qua nhưng xuyên suốt tác phẩm hoặc đến tận cùng, nhà văn vẫn sử dụng những sắp đặt ấy thuyết phục và chính xác. Đó là cái tài của nghệ thuật dàn dựng, bố cục. Nhà văn như một kiến trúc sư tài năng và mẫn tiệp, chăm chút đến từng những họa tiết trang trí nhỏ nhất trên một tòa lâu đài khổng lồ.

Làm được như Victor Hugo là quá vĩ đại và khó lặp lại nhưng đứng về góc độ nghề nghiệp tôi lại thấy đó là những kĩ thuật lộ liễu. Bạn đọc thông thường và ngây thơ lần đầu bắt gặp có thể phục lăn tác giả nhưng những người có nghề dần dần sẽ đoán ra được ý định của nhà văn.

Tôi sẽ dự đoán được câu chuyện đi theo hướng nào và những chi tiết “gài bẫy” được dùng ở đâu. Về mặt kĩ thuật, tôi thấy Victor Hugo và F. Dostoyevsky rất giống nhau. Hai người khổng lồ này thường có những dàn dựng và dễ bị “bắt bài”. Ta chỉ cần đọc độ hai cuốn là có thể dự đoán được đường hướng của những cuốn khác.

Victor Hugo và Dostoyevsky thường tạo ra những sự bất ngờ và ngẫu nhiên, nhưng sự bất ngờ và ngẫu nhiên này lại quá toan tính và vì thế chúng thiếu một sự tự nhiên vốn có. Và có thể nói thêm rằng, một trong lí do văn học trinh thám đôi khi không được đánh giá cao bằng văn học chính thống vì nó dàn dựng, gài bẫy người đọc.

Uông Triều/ Trần Lê Books & NXB Văn học