Thừa Thiên Huế - nơi ghi dấu Phan Đăng Lưu trên lĩnh vực báo chí

Hai tờ báo Dân và Dân Tiến do đồng chí Phan Đăng Lưu trực tiếp chỉ đạo. Ảnh: Tư liệu lịch sử

Phan Đăng Lưu sinh ngày 5/5/1902 tại xã Tràng Thành (nay là Hoa Thành), huyện Yên Thành, tỉnh Nghệ An. Với 39 năm tuổi đời, 16 năm hoạt động cách mạng, đồng chí đã hiến trọn cuộc đời cho sự nghiệp cách mạng vẻ vang của Đảng và dân tộc, để lại hình ảnh cao đẹp của một nhà lãnh đạo tiền bối tiêu biểu của Đảng và cách mạng Việt Nam. Cho dù sinh ra ở Nghệ An nhưng Thừa Thiên Huế vinh dự là nơi ghi dấu những năm tháng hoạt động của đồng chí Phan Đăng Lưu từ năm 1936 – 1939, đặc biệt là những đóng góp của đồng chí trên lĩnh vực báo chí.

Năm 1936, sau khi được trả tự do đồng chí Phan Đăng Lưu được bầu vào Xứ ủy Trung kỳ, được Đảng phân công phụ trách phong trào đấu tranh công khai, bán công khai ở Huế và Trung kỳ - nơi trung tâm đầu não của thực dân Pháp và bọn phong kiến Nam triều.

Là người được giao phụ trách lĩnh vực báo chí, đồng chí đã khắc phục, vượt lên mọi khó khăn về tài chính để tổ chức biên tập, in, phát hành báo dưới sự theo dõi, bắt bớ rất gắt gao của chính quyền thực dân Pháp. Sau khi báo Nhành Lúa bị cấm, Xứ ủy Trung kỳ không còn báo chí trong tay, trong khi cuộc đấu tranh quyết liệt giữa các lực lượng dân chủ và phản động vẫn đang tiếp diễn. Lúc này, tờ Sông Hương do Phan Khôi chủ trương đang bế tắc, có thể phải đóng cửa và phá sản. Các đồng chí xứ ủy chủ trương mua lại, vẫn giữ nguyên tên báo, thêm hai chữ “tục bản”. Tờ “Sông Hương tục bản” được đặt tại số 68 Jules Ferry, Huế (nay là đường Lê Lợi) do Ngô Đức Mậu thư ký tòa soạn. Những bài chính được Phan Đăng Lưu và Tôn Quang Phiệt viết ở Huế rồi gửi ra Vinh cho Ngô Đức Mậu sắp xếp in, xong phát hành ngay tại đó. Báo ra được 14 số, số đầu ra ngày 19/6/1937, số cuối ra ngày 14/10/1937. Sông Hương tục bản đã góp phần quan trọng trong cuộc tranh cử của ta vào Viện Dân biểu Trung kỳ năm 1937. Báo đã đề cập sắc sảo đến những vấn đề về tranh cử, hướng cử tri vào cuộc bầu cử, qua đó trình bày quan điểm rõ ràng của người cộng sản. Ngay sau đó, chính quyền Pháp đã ra lệnh thu hồi giấy phép ra báo.

Sau khi Xứ ủy Trung kỳ chính thức thành lập, đồng chí Lê Duẩn, Bí thư Xứ ủy đã chỉ thị việc xuất bản báo Dân và giao cho đồng chí Phan Đăng Lưu trực tiếp chỉ đạo. Báo Dân được xuất bản thứ 4 hàng tuần tại Huế, do Nguyễn Đan Quế quản lý, đồng chí Phan Đăng Lưu - Xứ ủy viên Xứ ủy Trung kỳ chỉ đạo biên tập. Báo ra được 17 số: số 1 ra ngày 6/7/1938; số cuối (số 17) ra ngày 7/10/1938. Tòa soạn báo đặt tại số 11, Doudart de Lagreé, Huế (nay là đường Trần Thúc Nhẫn). Nội dung chính báo Dân cho đăng nhiều bài phản ánh nguyện vọng của các tầng lớp nhân dân, đòi cải cách thuế khóa, đòi tự do dân chủ, đòi thả tù chính trị, đòi tự do thành lập Hội ái hữu và nghiệp đoàn. Nhớ về đồng chí Phan Đăng Lưu và tờ báo Dân, nhà thơ Tố Hữu đã viết trong sách “Nhớ lại một thời” rằng: “Anh Lưu nói: Báo ta (tức báo Dân) hơi khô. Cậu biết làm thơ hãy làm những bài thơ về những người lao động nghèo khổ. Nghèo khổ không phải là số phận, mà do đế quốc, phong kiến bóc lột và do sưu cao thuế nặng nề. Những cảnh ăn mày, đầy tớ, trẻ mồ côi… có rất nhiều điều cần viết để thức tỉnh Nhân dân. Cậu cố gắng viết để đăng được một số một bài hoặc vài số một bài, có thể nhờ đó mà dân ta thích đọc báo ta hơn, nhưng phải chú ý: dễ hiểu, dễ nhớ và đừng dài dòng”. Nhờ đó, báo Dân đã đoàn kết, động viên, giác ngộ chính trị cho hàng vạn quần chúng nhân dân trong cuộc đấu tranh chính trị rộng khắp từ thành thị đến nông thôn.

Thời kỳ này, nhiều cuộc mít tinh, biểu tình của quần chúng nhân dân trước Viện Dân biểu Trung kỳ, trước tòa soạn báo Dân để phản đối, yêu cầu Viện Dân biểu xóa dự án thuế thân và dự án tăng thuế điền thổ của chính phủ. Kẻ thù bị thất bại trên mặt trận công luận, tư tưởng đã đưa tờ báo ra tòa, ra lệnh đóng cửa báo Dân. Không chịu bó tay và cũng không cần xin phép chính quyền thực dân Pháp, đồng chí Phan Đăng Lưu chỉ đạo ra tiếp tờ Dân Tiến.

Báo Dân Tiến (“Dân là dân, Tiến là tiến tới. Dân Tiến là dân tiến tới, dân cứ đi mãi. Dân có bị giết chết, bị tù, bị phạt, bị đói dân vẫn cứ sống, vẫn cứ tới”) xuất bản thứ 5 hàng tuần tại Sài Gòn. Danh nghĩa báo là cơ quan liên hiệp các lực lượng cấp tiến nhưng thực chất là của Xứ ủy Trung kỳ. Báo được biên tập ở Huế, in và phát hành tại Sài Gòn. Thư ký tòa soạn: Lưu Quý Kỳ. Quản lý: Huỳnh Văn Thanh. Tòa soạn: số 46B, Nguyễn Tấn Nghiệm, Sài Gòn (nay là đường Phát Diệm). Báo ra được 5 số: số 1 ra ngày 27/10/1938; số cuối - số 5 ra ngày 22/12/1938 thì bị đóng cửa. Đồng chí lại tiếp tục cho ra tờ Dân Muốn.

Báo Dân Muốn được biên tập ở Huế, in và xuất bản thứ 5 hàng tuần tại Sài Gòn. Đồng chí Phan Đăng Lưu là người trực tiếp chỉ đạo biên tập. Chủ nhiệm báo là Phan Văn Tạo. Thư ký tòa soạn: Lưu Quý Kỳ. Tòa soạn tại số 198, đại lộ Galiêni, Sài Gòn (nay là đường Trần Hưng Đạo). Báo in khổ 44,5cm x 60cm tại nhà in Bảo tồn. Báo ra được 2 số: số 1 ra ngày 20/12/1938, số cuối - số 2, ra ngày 25/1/1939 thì bị đình bản.

Người dân Cố đô Huế và bạn đọc cả nước thời bấy giờ thấy xuất hiện liên tục hàng trăm bài báo sắc bén với hàng loạt bút danh: Sông Hương, Dân, Dân muốn, Phi Bằng trên các báo Sông Hương tục bản, Dân, Hồn Trẻ, Tin Tức, Nhành Lúa... xuất bản ở Huế và ở Sài Gòn.

Lê Thị Mai An