Thương dân dân lập đền thờ

Vị trí, quy mô, kiến trúc của đền Vạn Lộc

Điểm đặc biệt đầu tiên của ngôi đền Vạn Lộc chính là vị trí tọa lạc: Đền Vạn Lộc ngoảnh mặt về phía Bắc, soi bóng dòng sông Cấm và nằm giữa một quần thể núi non sống động "Nhân sơn quần tụ". Núi Bảng Nhãn án ngự trước mặt; bên phải có núi Đầu Rồng (Long Thủ); bên trái có núi Voi (Tượng sơn), tạo nên thế "rồng chầu, voi phục"; sau lưng là núi Lò (Lô Sơn); phía Đông và Nam có đảo Lan Châu và Song Ngư, đảo Mắt như những viên ngọc đẹp nổi lên giữa biển Đông xanh ngát. Chính trên mảnh đất này vào đầu thế kỷ XV, Nguyễn Sư Hồi đã đặt đại bản doanh của lực lượng thủy binh nhằm bảo vệ vùng biển Cửa Xá.

Du khách nô nức trẩy hội đền Vạn Lộc.

Di tích đền Vạn Lộc là công trình kiến trúc cổ được khởi dựng vào thời Lê Trung Hưng. Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, đến nay di tích vẫn trường tồn cùng với núi Lô, sông Cấm. Đền Vạn Lộc có quy mô lớn với các hạng mục công trình như: hạ điện, trung điện, thượng điện; sát bên cạnh còn 2 tòa bái đường, Hậu cung thờ ba cha con Quận công họ Nguyễn, có bia đá 4 mặt được dựng từ thời Lê Trung Hưng; có bia ghi công của danh y Phạm Đức Dụ; có mộ cá Ông và cây bàng cổ thụ hơn 500 tuổi...

Nguyễn Sư Hồi là con trai trưởng của Cương Quốc Công Nguyễn Xí, lúc nhỏ ông có tên là Nguyễn Đình Khôi (1444 - 1506). Mẹ là Lê Thị Ngọc Lân thuộc dòng Tôn Thất nhà Lê. Nguyễn Sư Hồi được xem là người văn võ song toàn, nhiều lần theo cha đi chinh phạt nhiều nơi lập được công lớn.

Đặc biệt, trong cuộc binh biến năm 1460, Nguyễn Sư Hồi là phụ tá đắc lực cho Nguyễn Xí, chỉ huy đội cấm binh lật đổ thể lực của Lê Nghi Dân, phò tá Gia vương Lê Tư Thành (tức Lê Thánh Tông) lên ngôi trở thành vị minh quân nổi tiếng của nước ta thời Lê Sơ, nên được vua ban cho Quốc tính (mang họ Lê) và phong chức Nhập nội, Thiếu úy, Phò mã Đô úy, Tham dự triều chính về sau gia phong Thái bảo Tổng Đô đốc, Thượng tướng quân Thập nhị hải môn (trấn thủ 12 cửa biển từ Sầm Sơn cho đến Cửa Tùng), tước Quận công. Ông là Đô đốc chỉ huy hạm đội lớn nhất thời vua Lê Thánh Tông.

Với nhãn quan sáng suốt của một nhà quân sự, Nguyễn Sư Hồi đã chọn vùng Cửa Xá để "lập chỉ huy trấn thủ" nhằm chống lại các thế lực thù địch bên ngoài để bảo vệ chủ quyền của dân tộc. Để đảm bảo có chỗ đứng chân vững chắc, ông đã chiêu tập nhân dân lập nên làng Vạn Lộc, lúc đầu gọi là trại Cây Bàng (vì nơi đây trồng rất nhiều bàng, nếu chúng ta đến vùng đất này vào mấy chục năm trước chúng ta sẽ thấy có rất nhiều cây bàng cổ thụ).

Trong thời gian chỉ huy lực lượng thủy quân ở đây, ông đã huy động quân lính và nhân dân xây kè lấn biển, hiện nay dấu tích đoạn kè đá được ông chỉ đạo xây dựng vẫn còn tồn tại. Từ trại Cây Bàng, sau khi nhân dân về đây định cư đông đúc, ông thành lập ra làng Vạn Lộc với mong muốn "muôn lộc hội tụ về đây".

Sau khi ông mất (năm 1506), để tri ân tưởng nhớ công lao của ông, nhân dân nơi đây đã lập đền thờ với tên gọi là đền Vạn Lộc. Phúc thần Nguyễn Sư Hồi thường hiển linh giúp dân độ thế nên được các triều đại phong kiến ban cấp sắc phong, phong đến cấp cao nhất là "Thượng đẳng thần".

Nguyễn Sư Hồi mất đi, nhưng tư tưởng và công lao của ông còn sống mãi với quê hương, đất nước. Đúng như lời ca ngợi ông trên đôi câu đối còn lưu giữ ở đền:

Dẹp giặc, yên dân, nghĩa khí ngàn năm ghi nhớ;
Khai cơ, lập nghiệp, công ơn muôn thuở lưu truyền.

Đền Vạn Lộc thờ những ai?

Ở thượng điện, ngoài thần chủ Nguyễn Sư Hồi ở đây còn bài trí cung thờ tướng Chiêu Trưng Vương Lê Khôi. Lê Khôi tên thụy là Vũ Mục, là công thần khai quốc nhà Lê Sơ ở thế kỷ XV. Ông là con trai của Lê Trừ - anh thứ hai của Lê Lợi, tức cháu gọi Lê Lợi là chú ruột. Lê Khôi là người văn võ toàn tài, ở ngoài chiến tuyến là một võ tướng oai hùng lấy uy lệnh để thu phục kẻ thù, đối với con dân lại vỗ về yêu quý. Chính vì vậy, Lê Khôi được nhân dân nhiều nơi lập đền thờ phụng. Đền thờ chính của ông ở Cửa Sót, trên núi Long Ngâm ở Thạch Hà, Hà Tĩnh. Nhưng trên địa bàn Nghệ An có rất nhiều nơi thờ Ngài.

Sở dĩ, tại thượng điện đền Vạn Lộc lại bài trí thờ 2 vị thần là Nguyễn Sư Hồi và Lê Khôi là bởi trong tâm thức của người dân Việt, luôn quan niệm "sống sao chết vậy" hay "trần sao âm vậy". Lúc còn sống cả Nguyễn Sư Hồi và Lê Khôi đều được triều đình giao cho cai quản vùng cửa sông, cửa biển ở miền Trung nước ta. Chính vì vậy, sau khi mất, các ông vẫn là người được giao cai quản những vùng này. Nên trong tâm thức của nhân dân, nhất là ngư dân vùng biển, họ đều coi hai vị là những vị thần, có uy quyền đối với các vùng sông nước nơi họ thường ra khơi vào lộng.

Họ thờ các ngài để cầu mong các Ngài luôn phù hộ độ trì cho ngư dân được bình an, may mắn, có thể gặp dữ hóa lành. Họ tin rằng, mỗi khi gặp bất trắc trên biển, chỉ cần cầu nguyện đến uy linh của các ngài thì tai qua nạn khỏi. Trong tâm thức của người dân Vạn Lộc, họ đã xem thần Nguyễn Sư Hồi và Lê Khôi là hai vị thủy thần tiêu biểu trấn giữ vùng cửa sông, cửa biển xứ Nghệ.

Cây bàng cổ thụ và tấm bia đá cổ

Cây bàng cổ thụ trong khuôn viên đền Vạn Lộc có tuổi thọ hàng trăm năm là di sản còn lại để ghi dấu tên gọi xưa của vùng đất này là Trại Bàng. Khoảng vài chục năm trở lại đây, cây bàng cổ thụ này bị rỗng ruột, dưới gốc bị hở 1 lối lớn. Cây cao khoảng 12 m, chu vi gốc cây nơi lớn nhất hơn 4m. Cây bàng này từng bị các trận bão lớn đánh gãy hết nhánh, lâu dần trong thân chính của cây (khoảng 7m) bị mục, rỗng từ dưới lên trên, nhưng kỳ diệu thay, hàng chục năm qua, cây vẫn sống, xanh tươi, mỗi năm còn mọc thêm nhiều cành mới, khẳng định sức sống mãnh liệt mỗi độ xuân về.

Cũng trong khuôn viên đền Vạn Lộc có tấm bia đá cổ hơn 350 năm tuổi 4 mặt khắc chữ nói về thân thế, sự nghiệp của 3 vị Quận công họ Nguyễn. Trải qua thời gian dài chiến tranh, loạn lạc nhưng tấm bia vẫn nguyên vẹn không hề sứt mẻ, điều đó chứng minh sự quan tâm giữ gìn của con cháu hậu duệ đối với các cổ vật mà cha ông đã để lại.

Về lễ hội đền Vạn Lộc

Mỗi độ tết đến xuân về, thường 3 năm một lần, nhân dân vùng sông nước Cửa Lò lại tổ chức lễ hội đền Vạn Lộc để tưởng nhớ công ơn Thái úy Quận công Nguyễn Sư Hồi cùng các vị thần được thờ trong đền và cầu mong sóng yên, biển lặng, mùa màng bội thu.

Lễ hội bắt đầu từ chiều ngày 11 và kết thúc vào tối ngày 16 tháng giêng âm lịch, bao gồm 2 phần: là phần lễ tâm linh và phần hội:

Lễ hội đền Vạn Lộc là một trong những hội lớn có nhiều nghi lễ đặc sắc được nhân dân thực hành từ xưa đến nay, trong đó có tục rước đức thánh vi hành thị sát và ban phát tài lộc cho dân làng. Để tổ chức đoàn rước, tất cả nhân dân trong làng và du khách thập phương đều tập trung về đền, tất cả các dòng họ lớn trong vùng đều thiết lập kiệu rước thần tổ của dòng họ mình để rước phù thánh giá linh thần đi vi hành, đoàn rước kéo dài khoảng 2km - 3km.

Trên cung đường rước thánh vi hành trước cổng của mỗi gia đình đều thiết lập bàn thờ với đầy đủ lễ vật để nghênh đón và bái tạ các thần với mục đích nhằm cầu xin sự ban phát tài lộc của thần cho gia chủ, nhiều dòng họ cũng thiết lập các ban thờ rất uy nghi trang trọng có tộc trưởng đứng thắp hương nghênh đón. Đây là tập tục được nhân dân nơi đây trao truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác nhằm thể hiện đạo lý "Uống nước nhớ nguồn", "nhân sinh do tổ".

Làng Vạn Lộc xưa, Nghi Tân ngày nay từ một vùng đất bãi hoang vắng của trại Cây Bàng được nhiều thế hệ người dân với công sức, trí tuệ, mồ hôi, máu và nước mắt đã kế tiếp nhau khai hoang, lấn biển, không ngừng bồi trúc, mở mang kinh tế để xây dựng nên một vùng đất văn hiến trọn vẹn "Văn dành đỉnh bút, võ chiếm đề đao, nền y học chưa nơi nào sánh kịp".

Trong công cuộc đổi mới ngày nay, con người trên mảnh đất văn hiến đó vẫn phát huy mạnh mẽ truyền thống tốt đẹp của tổ tiên xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp, đưa Nghi Tân trở thành một phường sầm uất của thị xã Cửa Lò, mang dáng dấp của một đô thị soi bóng xuống dòng sông Cấm thơ mộng. Đền thờ Nguyễn Sư Hồi còn là một thắng cảnh đẹp để cuốn hút khách du lịch thập phương đến thăm và đến với bãi biển Cửa Lò ngày càng đông hơn, vui hơn, góp phần phát triển du lịch Cửa Lò.