Tiếng sáo mũi của người Xá Phó

Bên những triền núi xanh bạt ngàn tại xã Châu Quế, có thứ âm thanh không thuộc về gió, không thuộc về tiếng suối, mà là tiếng sáo “cúc kẹ” - loại nhạc cụ kỳ lạ chỉ cất lên khi người nghệ nhân truyền hơi thở qua lỗ mũi, thay vì dùng miệng thổi như cây sáo thông thường. Âm sắc ấy vừa trầm, vừa bổng, vừa da diết như tiếng gọi của đại ngàn, mang theo hồn cốt văn hóa của người Xá Phó, lặng lẽ vượt thời gian nối tiếp từ thế hệ này sang thế hệ khác.

Con đường dẫn chúng tôi ngược lên thôn Ngòi Nhầy, xã Châu Quế như dải lụa uốn mình giữa đại ngàn. Hai bên đường, những đồi quế nối tiếp nhau tầng tầng lớp lớp, tỏa hương thơm nồng, cay nhẹ trong gió. Hương quế len vào hơi thở, vào áo quần, vào cả cảm giác háo hức của người đi tìm lại dấu xưa văn hóa của dân tộc Xá Phó.

Trong căn nhà nhỏ giữa thôn, Nghệ nhân Ưu tú Đặng Thị Thanh tay cầm cây sáo nứa, nhẹ nhàng hướng dẫn một số bạn trẻ thổi. Thấy khách đến, người nghệ nhân tuổi đã gần 70 hồ hởi ra chào đón. Chỉ tay về phía các bạn trẻ đang học thổi sáo, bà Thanh bảo: “Hôm nay cuối tuần được nghỉ làm, nghỉ học nên có mấy cháu đến nhà chơi, học thổi sáo mũi. Các cháu còn thích học như thế này là tôi mừng lắm. Lớp trẻ bây giờ ai cũng yêu thích như thế thì tiếng sáo của người Xá Phó sẽ không bao giờ bị mai một”.

Nói rồi bà dẫn chúng tôi lại gần nhóm các bạn trẻ đang tập thổi sáo. Từng hơi thở, từng nhịp tay của bà đều chậm rãi nhưng đầy chính xác, tinh tế. Bà mỉm cười, thỉnh thoảng nghiêng đầu nghe nhịp điệu rồi nhẹ nhàng điều chỉnh cho từng người: “Để tiếng sáo ngân lên đúng nhịp, phải biết điều hòa hơi thở, tập trung từ lỗ mũi chứ không phải miệng. Cứ kiên nhẫn, tiếng sáo sẽ theo hơi thở, sẽ theo tâm hồn mình mà ngân vang”.

Theo lời hướng dẫn tận tình của người bà, người nghệ nhân ưu tú, từng bạn trẻ miệng lẩm nhẩm nhịp, tay đặt trên sáo, mắt chăm chú nhìn từng cử chỉ. Tiếng sáo đầu tiên còn chập chờn, ríu rít như tiếng chim non gọi bạn, nhưng dưới sự dìu dắt của bà, dần dần ngân vang rõ ràng, trong trẻo, trôi đi như suối nguồn vắt ngang sườn núi. Khi thổi được thành nhịp điệu, nhóm các bạn trẻ cười vang, mắt long lanh niềm hứng khởi.

Xưa kia, người Xá Phó thường đi nương cả ngày, nhiều khi phải ngủ lại qua đêm giữa rừng. Những đêm yên tĩnh, tối đen như mực chỉ có tiếng gió vi vu thổi qua lỗ thủng trên cây nứa khô, âm thanh ấy hòa cùng tiếng lá cây, tiếng suối chảy róc rách như bản nhạc. Chính từ đó, người Xá Phó nảy ra ý tưởng làm nên cây sáo “cúc kẹ” bằng nứa. Sáo nứa “cúc kẹ” của người Xá Phó chỉ có một lỗ, phải dùng hơi thở qua lỗ mũi để tạo nên nhịp điệu độc đáo, vì vậy rất khó để thổi, nhưng khi thổi rồi lại rất mềm mại, bay bổng.

Bà Thanh giải thích thêm: “Để có cây sáo chuẩn, phải biết chọn nứa. Người Xá Phó chỉ lấy nứa từ tháng 9 đến tháng 12, tuyệt đối không lấy vào những tháng đầu năm bởi thời điểm ấy nứa thường non, dễ bị mọt. Nứa sau khi chọn về phải phơi thật khô rồi mới đục lỗ duy nhất ở đầu để thổi. Âm thanh phụ thuộc hoàn toàn vào cách chế tác, độ khô của nứa và hơi thở của người thổi, nếu không cẩn thận ngay từ bước đầu, âm thanh sẽ không ngân vang như ý muốn”.

Tâm sự cùng những câu chuyện xưa cũ, tiếng sáo mũi trong tay bà Thanh bỗng ngân lên, dịu dàng mà da diết, lan tỏa khắp căn nhà nhỏ giữa sớm mai núi rừng. Âm thanh ấy len qua từng góc nhà hòa với tiếng lá rì rào ngoài sân, tiếng chim hót, tiếng suối chảy róc rách bay xa. Khi dừng tiếng sáo, bà vẫn giữ vẻ say mê, ánh mắt ánh lên niềm tự hào và tình yêu sâu đậm với nghệ thuật truyền thống của dân tộc mình.

Trong khoảnh khắc ấy, Đặng Văn Trung ở thôn Ngòi Nhầy - một trong số các bạn trẻ học thổi sáo, khẽ mỉm cười chia sẻ: “Tôi thích thổi sáo mũi vì là bản sắc văn hóa dân tộc mình. Ngày bình thường đi làm, cuối tuần hay lúc rảnh là tôi rủ bạn bè đi học thổi sáo cùng. Lúc đầu khó lắm, phải tập lấy hơi sâu, giữ hơi, điều hòa hơi thở nhịp nhàng. Nhưng khi tiếng sáo ngân lên, tôi thấy như đang lạc giữa núi rừng, nghe được cả tiếng gió, tiếng lá. Thật sự rất kỳ diệu”.

Ngồi bên cạnh, đồng chí Triệu Đình Khải - Trưởng Phòng Văn hóa - Xã hội xã Châu Quế lặng lẽ lắng nghe, rồi chậm rãi chia sẻ thêm: “Hiện trên địa bàn xã có 268 hộ dân người Xá Phó với 1.007 khẩu; trong đó chủ yếu tập trung ở thôn Ngòi Nhầy với 156 hộ. Hằng năm, để gìn giữ, phát huy nét văn hóa truyền thống của các dân tộc nói chung và dân tộc Xá Phó nói riêng, xã thường xuyên tổ chức tuyên truyền nâng cao nhận thức của người dân. Riêng nghệ thuật thổi sáo mũi của người Xá Phó, xã đã tổ chức một lớp truyền dạy cho hơn 20 người dưới sự hướng dẫn của Nghệ nhân Ưu tú Đặng Thị Thanh.

Rời thôn Ngòi Nhầy trong chiều tà, tiếng sáo mũi nhẹ nhàng nhưng ngân vang vút theo triền núi xanh bạt ngàn như gửi gắm tiếng lòng của người nghệ nhân, của lớp trẻ đang nối tiếp truyền thống. Bằng tình yêu và tâm huyết của những người như Nghệ nhân Ưu tú Đặng Thị Thanh và lớp trẻ người Xá Phó trên địa bàn xã Châu Quế, chắc chắn âm thanh ấy sẽ được gìn giữ, lan tỏa, hòa nhịp cùng nhịp sống cộng đồng và hơi thở thời đại.

Trình bày: Thanh Ba

Lê Huyền Thương