Tìm giải pháp cứu các dòng sông 'chết'

Suy giảm dòng chảy khiến các hệ thống thủy lợi tê liệt

Hà Nội hiện có 9 dòng sông chảy qua. Riêng phía tây có 8 con sông, trong đó sông Đáy, sông Tích và sông Nhuệ, đang trong tình trạng cạn nước và ô nhiễm nghiêm trọng. Đặc biệt, sông Đáy - từng là một dòng sông lớn, nay gần như đã "chết". Nguyên nhân chính của tình trạng này là do mực nước sông Hồng và sông Đà hạ thấp kéo dài, cùng với việc khai thác cát quá mức.

Một đoạn sông Tích hiện nay. Ảnh: Lê Minh.

Tại hội thảo do Chương trình khoa học và công nghệ cấp quốc gia KC.14 phối hợp với Viện Quy hoạch thủy lợi và Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam vừa tổ chức ở Hà Nội, lý giải nguyên nhân khiến các dòng sông phía tây Hà Nội đang chết dần, ông Đỗ Văn Thành - Viện Quy hoạch thủy lợi, cho rằng mực nước sông Hồng và sông Đà hạ thấp kéo dài đang đẩy hệ thống thủy lợi phía tây Hà Nội vào tình trạng cạn nước đến mức báo động. “Sự suy giảm dòng chảy khiến các hệ thống thủy lợi bị tê liệt, nhiều dòng sông ô nhiễm nghiêm trọng trong mùa kiệt, khiến các con sông ở phía tây Thủ đô trở thành sông chết" - ông Thành nhấn mạnh.

Một số chuyên gia nhận định, nguyên nhân chính khiến lòng sông Đà và sông Hồng hạ thấp là do tình trạng khai thác cát quá mức. Do đó cần quản lý việc khai thác chặt chẽ và hợp lý. Thượng tướng Nguyễn Văn Hưởng - nguyên Thứ trưởng Bộ Công an, đề xuất: "Cần cấm, ngăn chặn triệt để tình trạng khai thác cát trên sông Hồng, sông Đà. Cùng với đó, cần nghiên cứu chuyển đổi vật liệu xây dựng để giảm khai thác cát và khôi phục các dòng sông".

Thực tế cho thấy, từ năm 2010 đến nay, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) và thành phố Hà Nội đã triển khai xây dựng nhiều công trình thủy lợi, nhưng chưa đáp ứng được yêu cầu quản lý, khai thác và quy hoạch tổng thể.

Xây dựng các đập dâng

Các chuyên gia đã đề xuất nhiều giải pháp để cứu các dòng sông "chết" và đảm bảo an ninh nguồn nước phía tây Hà Nội. Một trong những giải pháp căn cơ là xây dựng các đập dâng trên sông Hồng và sông Đuống nhằm nâng cao mực nước, đảm bảo cấp nước cho các công trình thủy lợi trọng điểm phía tây Hà Nội như trạm bơm Trung Hà, trạm bơm Phù Sa, cống Cẩm Đình, cống Liên Mạc. Ông Đỗ Văn Thành cho rằng: "Giải pháp căn cơ là xây dựng các đập dâng trên sông Hồng và sông Đuống nhằm nâng cao mực nước, đảm bảo cấp nước cho các công trình thủy lợi trọng điểm phía tây Hà Nội".

Phương án tổng thể được đề xuất, bao gồm việc nâng cao mực nước sông Hồng để cấp nước tự chảy vào sông Nhuệ, sông Đáy; đồng thời nâng mực nước sông Đà để tự chảy vào sông Tích và vận hành chủ động các trạm bơm lớn như Trung Hà, Phù Sa, Đan Hoài. Theo quy hoạch đã được phê duyệt, hai đập dâng Xuân Quang và Long Tửu sẽ được xây dựng để hỗ trợ quá trình này.

Ông Nguyễn Trường Duy - Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam, đề xuất giải pháp lấy nước từ sông Đà để cấp cho 3 con sông phía tây Thủ đô là sông Tích, sông Nhuệ và sông Đáy.

Ngoài ra, cần cải tạo và nâng cấp các hệ thống thủy lợi chính như hệ thống Phù Sa - Đồng Mô, hệ thống thủy lợi sông Nhuệ, sông Đáy. Ông Duy phân tích, nên lấy 100 m³/s nước từ cống Thuần Mỹ đưa vào sông Tích, di chuyển đến km37 (khu vực Sơn Tây). Tại đây, một đập điều tiết sẽ chia lưu lượng thành hai hướng: 40 m³/s dẫn về sông Tích và sông Bùi; 60 m³/s còn lại dẫn qua tuyến kênh theo quy hoạch Tây Thăng Long, cấp cho sông Đáy và sông Nhuệ mỗi sông 30 m³/s.

"Phương án này sẽ duy trì dòng chảy tự nhiên bền vững, cải thiện môi trường và sức khỏe cộng đồng, đồng thời thúc đẩy giao thông thủy và du lịch" - ông Duy nhận định. Giải pháp này còn giúp chủ động cấp nước sản xuất nông nghiệp cho khoảng 70.000 ha; giảm chi phí điện do không cần bơm nước từ sông Hồng, và cung cấp nước cho 20.000 ha nuôi trồng thủy sản cùng các nhà máy nước sạch nhằm giảm khai thác nước ngầm. Tổng kinh phí đầu tư cho phương án này ước tính khoảng 16.000-17.000 tỷ đồng.

GS Đào Xuân Học - Chủ tịch Hội Thủy lợi Việt Nam thì cho rằng việc xây dựng 2 đập dâng để hồi sinh các dòng sông suy kiệt là khả thi. Tuy nhiên, ông cũng lưu ý cần nghiên cứu kỹ lưỡng về chiều cao của đập dâng và phối hợp với các nhà máy thủy điện để đảm bảo lưu lượng xả ổn định.

Các nhà khoa học cũng cho rằng cần xây dựng quy hoạch tổng thể, lâu dài để phục hồi các dòng sông phía tây Hà Nội, đảm bảo an ninh nguồn nước, bảo vệ môi trường và phục vụ phát triển kinh tế - xã hội. Đây là nhiệm vụ cấp bách để đảm bảo sự phát triển bền vững của khu vực này.

Xuân Dung