Trải nghiệm lễ bỏ mả của người Jrai

Say một đêm pơ thi

Bố mẹ mất được 1 năm, ông Ksor Bu (buôn Hdreh, xã Ia Hdreh, huyện Krông Pa) quyết định làm lễ bỏ mả cho các đấng sinh thành. Ông Bu cho biết: “Gia đình mình đã góp lại mua 2 con trâu, 6 con bò, 10 con heo để chuẩn bị cho lễ bỏ mả. Ngoài ra, anh em dòng họ còn góp thêm gần 10 con heo, bò nữa. Hai con trâu trước khi mang ra hành lễ, ngày nào cũng phải được tắm táp sạch sẽ trong vòng 2 tuần cho đến ngày lễ bỏ mả chính thức diễn ra”.

Cồng chiêng thanh niên trong lễ bỏ mả. Ảnh: Minh Châu

Ông Ksor Sí là người nắm rõ những lễ nghi trong phong tục truyền thống Jrai nên được mời đến thực hiện nghi lễ trong suốt 3 ngày. Trong ngày đầu lễ bỏ mả, ông kính cẩn làm nghi lễ cúng Yàng, cùng các thần núi, thần sông, nhất là thần núi Chư Xiêng trước mặt. Lễ vật gồm một ché rượu cần, một con gà luộc. Ông đánh một hồi trống, gọi con gái, con rể của người đã khuất đi xung quanh cột đâm trâu và nhà mồ 3 lần để báo cáo với các thần linh. Trong ngày thứ 2, trước khi thực hiện nghi lễ ăn trâu ở nhà mồ, người chủ lễ lặp lại những lễ thức tương tự như ngày hôm trước. Thay mặt con cháu, người thân trong dòng họ, ông Ksor Sí nói lời tiễn biệt cuối cùng với người chết: “Cùng với lễ vật là một con gà, một ché rượu, cầu xin linh hồn người đã khuất chứng kiến nghi lễ cùng con cái, người thân. Mong linh hồn người chết thanh thản về với cội nguồn, không vướng bận cuộc sống. Mong người sống ở lại có cuộc sống tốt đẹp, suôn sẻ, không hiềm khích, cãi vã…”.

Suốt thời gian diễn ra lễ bỏ mả, thanh niên trai tráng trong làng luôn giữ cho tiếng chiêng âm vang. Tiếng chiêng khi chậm rãi, buồn bã nhịp điệu tiễn đưa, khi thúc giục, mời gọi mọi người cùng đến tham gia lễ hội. Trong khi đó, tùy vào nội dung bài nhạc chiêng, những phụ nữ hết nhảy xoang lại chuyển sang điệu tơ pia (một điệu nhảy cổ truyền mô phỏng chim đại bàng chỉ dùng trong lễ bỏ mả). Những ghè rượu ngày càng nối dài cùng với sự có mặt của dân làng để tiễn đưa. Người làng đến không chỉ bởi tình nghĩa với người chết, mà còn là sợi dây gắn bó đoàn kết với những người ở lại, chia sẻ mất mát với người sống. Những câu chuyện về người đi và người ở cứ thế được rì rầm kể cho nhau suốt đêm bên lửa ấm, trong những cang rượu cứ vơi lại đầy, trong nhịp chiêng không dứt suốt ngày dài sang đêm thâu.

Đêm, trong tiếng chiêng bịn rịn tiễn đưa, bà Ksor HBri (buôn Hdreh) trò chuyện với bố mẹ đẻ y như hồi ông bà còn sống. Bà không giấu nỗi buồn trong giây phút chia lìa. Bà nói đây là lần cuối cùng bà được chăm lo cho bố mẹ của mình nên chỉ muốn đêm dài thêm và mặt trời đừng lên để giây phút riêng tư này của bà với những đấng sinh thành kéo dài mãi.

Ăn trâu trong lễ bỏ mả

Lễ bỏ mả của người Jrai ở Krông Pa thường được tổ chức trong 3 ngày 2 đêm. Nhưng trước đó, những người đàn ông trong làng chịu trách nhiệm dựng các phần của nhà mồ cho người chết, có khi mất cả tuần, thậm chí cả tháng mới xong. Sau đó, những đồ dùng cá nhân như trang phục, trang sức (vòng cườm, lục lạc) và một số dụng cụ lao động (tất nhiên là đã cố tình đập cho sứt mẻ, hư hỏng)... sẽ được người thân của người đã khuất chôn theo, nhiều hay ít là tùy thuộc vào điều kiện kinh tế của gia đình. Lễ bỏ mả của người Jrai độc đáo ở chỗ luôn có ăn trâu trong lễ hội.

Người Jrai ở vùng hạ lưu sông Ba thường ăn trâu trong lễ bỏ mả. Ảnh: Minh Châu

Già làng Ksor Quan (buôn Hdreh) cho biết: Ăn trâu ở nhà mả khác với ăn trâu ở gia đình hoặc trên nhà rẫy, nhưng đều giống nhau ở chỗ, trâu thường được nuôi từ nhỏ, được chăm sóc như một thành viên trong gia đình. Tuy nhiên hiện nay, nhiều gia đình chọn mua trâu lớn trước khoảng 2 tuần hoặc 1 tháng nhưng vẫn không làm giảm đi sự thiêng liêng của nghi lễ này. “Trước khi ăn trâu trong lễ bỏ mả, gia chủ và đội cồng chiêng, đội xoang đều mặc trang phục truyền thống, đeo còng tay, lục lạc, vòng cổ, đánh chiêng và xoang đủ 3 vòng quanh cột trâu và nhà mả. Người giết trâu cũng là thanh niên khỏe mạnh, có kinh nghiệm và nhất là phải có những phẩm chất tốt”-già làng Ksor Quan cho biết.
Người Jrai ở vùng hạ lưu sông Ba vẫn gìn giữ những nghi thức cổ truyền trong lễ bỏ mả. Họ mặc những bộ váy áo đẹp nhất, đeo những trang sức quý nhất và giữ cho mình sự thanh sạch từ tinh thần đến thể chất để đến với lễ hội. Những bộ chiêng quý nhất được mang ra cho mùa lễ hội. Những chiếc dùi được bọc lại thật sặc sỡ, để tấu lên những khúc nhạc chiêng trầm hùng nhất đủ đánh thức, lay động cả sông suối, núi đồi. Có thể thấy sự hội tụ của văn hóa và nghệ thuật, những ứng xử nhân văn giữa con người với con người, con người với vạn vật để duy trì một đời sống tinh thần phong phú suốt chiều dài lịch sử.

MINH CHÂU - SƠN TRUNG